5 саастаах детсад о5олоругар хоһооннор
НЬУРГУҺУННАР
Г. Данилов
Халыҥ хаары тобуланнар,
Харалдьыгы таһаараннар,
Үгүс үрүҥ ньургуһуннар
Үрдүк сиргэ муһуннулар.
Маннык кыра, маннык-намчы
Харса суоҕун бэркиһиибин,
Сырдыкка дьулуһааччы
Күүстээх буолар эбит диибин.
Тымныыттан чаҕыйбатах
Тоҥтон да толлубатах,
Бу нарын ньургуһуннар
Олус да хорсуттар.
*******
САЙЫН
Д. Васильев
Сэмээр сиккиэр тыалынан
Сэбирдэҕи хамсатан,
Сарыал күнүн уотунан
Сырылата куйааран, —
Илгэ сайын кэллэ.
Кыынньа көөймүт арыылаах
Кымыһынан дьалкыйан,
Көрдөөх-нардаах оонньуулаах
Күндү кэммит барахсан, —
Кэрэ сайын кэллэ.
Салыбырас самыырын
Сыыйда уулаах былыта,
Аста дьарҕаа кустугун
Алаарыйар халлааҥҥа,-
Үтүө сайын үүннэ.
Солко нуолур от ситэн
Суугуннура долгуйда,
Бурдук арыы саҺаран,
Будьуруйан таҕыста,-
Быйаҥ сайын буолла
*******
САРСЫАРДААҤҤЫ ХАМСАНЫЫ
И Левин
Сэбэргэнэ чаһыта
Сэттэ чааһы оҕуста,
Сэргэх-чэгиэн сарсыарда
Түннүк тааһын сырдатта.
Ийэм, аҕам уонна мин
Кэккэлэһэ турдубут,
Илии-атах хамсанан
Имиллэҥнээн бардыбыт.
Туран эрэн сүүрдүбүт,
Туран эрэн ойдубут,
Мичилийэ-мичилийэ
Эргичийэн ыллыбыт.
Тымныы уунан сууннубут-
Чэбдигирэ түстүбүт,
Сотторунан аалынан
Массаастана турдубут.
Сарсыардааҥҥы хамсаныы
Туһалааҕын билэбит,
Күнү быһа үөрэ-көтө
Сылдьар «иитии» ылабыт.
Сарсыардааҥҥы хамсаныы
Саҕаланна кырдьыктыы,
Сүрэх күүскэ тиҥиргиир:
«һоп-паа! Өссө ыстан!»-диир.
*******
КҮӨРЭГЭЙ
Күннүк Уурастыырап
Күндү, көр ырыалаах
Күөрэгэй чыычааҕым,
Кырдал күөх хонууну
Кырсынан дьырылаан,
Күндүлэс халлааҥҥа
Күөрэйдэр күөрэйэн,
Дьоҕустуур бэйэтэ
Дьурулаан таҕыста.
Дабыдал кынатын
Даллата-даллата,
Биир сиргэ өр соҕус
Битийэ сырытта:
Саргылаах ырыанан
Сайыны уруйдаан,
Сайа5ас сааскы күн
Санааны саймаарта.
Көҥүлү хоһуйар
Көмүстээх тойуга
Күөгэйэр оҕо саас
Күндүтүн биллэрэн,
Күөмэйдээх үтүөтэ
Күөрэгэй барахсан
Көстүбэт салгыҥҥа
Көр-ырыа түһэрдэ.
*******
КЭҔЭ
Е. Васильев
Кэрии эҥэр тыаларга
Кэҕэ этэн чоргуйда.
Тугу кини ыллыырый?
Тохтообокко туойарый?
Үрүлүйэ мандаара,
Үрэх сүүрдэр аллара,
Өрөөбөккө кукууктуу
Үрэхчээни ылыыр дуу?
Мутуктарга унаарар
Мутукчалар тупсаллар,
Тохтообокко кукууктуу
Торҕо күөҕү туойар дуу?
Көҕөрөллөр хонуулар,
Күөрэгэйдэр ылыыллар,
Кэрээбэккэ кукууктуу
Кэрэ кэми кэпсиир дуу?
Көмүс дорҕоон тыллаахтар
Көҕүтүһэн туойаллар,
Күнү быһа кукууктуу
Көҕүйбүччэ ыллыыр дуу?
Сааскы кэми туоһулаан,
Сайыҥҥыны уруйдаан
Санаа хоту, эн, ыллаа,
Салгыбакка кукууктаа.
*******
АХСААН
К. Туйаарыскай
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта биир,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта икки,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта үс,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта түөрт,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта биэс,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта алта,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта сэттэ,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта аҕыс,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта тоҕус,
Арыылаабыт – араҥалаабыт
Анды сымыыта уон!
*******
САҤА ТУГУТ
Г. Данилов
Тумул тыаны аттынан
Туут хайыһар аттанан,
Сылбыйа хаары үрдүнэн
Сырдырҕачы тэбинэн,
Тиэтэлинэн иһэммин
Таба ыырыгар кэлэммин,
Дьикти суолу көрбүтүм,
Дьиибэргээммин турбутум.
Таба суолун кэнниттэн
Тайах мастыы тирэнэн
Туох эрэ ааспытын,
Туйаҕын суола хаалбытын,
Чуҥнаан аргыый батыстым,
Сэрэйэ, таайа сатаатым:
«Туйахтаах кыылтан оччугуй,
Туртас суола дуу, тугуй?»
Сыбар ойуур быыһыгар,
Сырыынньа сыыр быарыгар,
Кыра харалдьык дуомугар,
Күндү ийэтин күөнүгэр
Сытар эбит сыламнаан
Саҥа тугут барахсан.
Үргүбүттүү көрбүтэ
Үчүгэйэ бэрт этэ…
*******
ДЕТСАДКА
И. Чаҕылҕан
Бу хоспут биһиэнэ
Киэҥ, сырдык, ичигэс.
Манна баар барыта
Кэрэ, чуор, үчүгэй.
Иирээннээх да кыыллар,
Эйэлээх буолбуттар:
Кэҕэлиин, чыычаахтыын,
Кэпсэтэн барбыттар.
Урукку өстөрүн
Умнубут доҕоттор –
Куоскалаах кутуйах
Куустуһан олоортор.
Ол эһэ оҕонньор,
Ороҥҥо олорон,
Куттаҕас куобахха
Куукалка оҥорор.
*******
ТАБА
Эллэй
Хаар, хаар хаачыргыыр
Халлааным халынна.
Тап-тап табыйан,
Табакам, айаннаа!
Мах-мах маҥхаҕар
Баай кыраай манньыата,
Кып-кып кылбаҕар
Кыраһам көмүһэ…
Чох-чох харанан
Чоҕулуччу көрөн,
Күп-күөх кыраайым
Көлөтө буолаахтаан…
Лах-лах лаҥкырдаах
Лабаалаах муостардаах,
Көп түүлээх көхсө
Күлүмнүүр толбонноох.
!
Тоҥ, чэҥ доҕордоох
Эбэҥки омугум,
Тус-тус хотуттан
Туппута эйиигин,
Сипсиир силлиэлээх
Сибиирим симэҕэ,
Туус-туус тунаархай
Туундарам туллуга.
Так-так такымнаах
Табаккам барахсан,
Таас-таас хайаны
Таптыыгын, таптыыгын!…
*******
ИЙЭҔИН ХАРЫСТАА
С. Тимофеев
Атаахтатар, үөрэтэр,
Амарах сүрэхтээх ийэккэҥ.
Аан дойдуну ититэр
Аламай күҥҥэ эрэ тэҥ.
Үчүгэй киһи буоларгар
Өрүү кини кыһанар,
Арыт-арыт мөхтөр да,
Атаас, иһигэр аһынар.
Аччыктыаҕа оҕом диэн
Араас аһынан аһатар.
Сыллаан-уураан киэһэтин,
Сылаас ороҥҥо утутар.
Тахсан буорга киртиппит
Таҥаскын өрүү сууйар.
Сытыаҕын да баҕардар,
Сылайан, хойут утуйар.
Ыарыйдаххына кини эрэ
Ыксыа, ытыа, айманыа.
Түүнү быһа арахпакка
Таскар олорон ыарылыа.
Мэниккин уонна аны
Киртийбит да бэйэҕин
Таһыйдаҕына даҕаны,
Таптыыр эбээт эйигин.
Ийэ диэн күндү киһи,
Киниэхэ тэҥнээх ким баарый?
Ийэ диэн күн киһи,
Кинини өрүү харыстаарый!
*******
АРДАХ
С. Данилов
Куйаас күҥҥэ эмискэ
Силлиэ түстэ, этиҥ эттэ,
Сэбирдэххэ, түннүккэ
Бөдөҥ таммах эккирээтэ.
Хонууларбар, тыаларбар
Курулаччы ккутан ааста.
Ардах ааспыт суолугар
Арылы кустук кылбаарда.
Сүүдүрүн ууну иһэн
Сирэм ситтэ, ача атта,
Халлаан халлан, дьэҥкэрэн
Алаас, үрэх үөрэ сытта.
Мүөттээх сөрүүн салгыҥҥа
Күөрэгэй көтөн таҕыста.
Кини кэрэ ырыата
Кэҕэ тойугар кыттыста.
Үөрдэ-көттө барыта
Астына тыынан айылҕа.
Хамсыы-хамсыы таҕыста,
Сииктээх буортан күөх ача.
Баҕарабын, быйаҥнаах
Ардах курдук буолуохпун:
Дьоҥҥо, Ийэ дойдубар
Туһалаахтык олоруохпун.
НИНА
Р. Баҕатаайыскай
Нина ньирэйдэри таптыыр:
Имэрийэр, сотор, тарыыр.
Ийэтин кытта фермаҕа
Уу илдьиһэр туос ыаҕаска.
Кини бэйэтигэр «шефтээх»
Туспа көрөр ньирэйдээх.
Ньирэйэ биир сарсыарда
Иһэ ыалдьан аһааҕырда:
Мэҥирээбэт, саламмат,
Бэл, аһыырга санаммат.
Нина хайыан булбата-
Ньирилэччи ытаата.
Киэһээтигэр – алаастан
Ветеринар кыыс тахсан,
Эмтээтэ, угуттаата…
Нина онтон ылата:
«Бэйэм хойут сүөһү эмтиир
Ветеринар буолуом!»-диир.
*******
ХОППУУСТА
С. Данилов
Араскыны сэрэнэн
Силистэри ыламмыт,
Оҕуруокка киллэрэн,
Олордуталаан бараммыт:
-Хоппуустабыт үүн!-дии-дии,-
Уу куппуппут, көмпүппүт,
Сыыһын үргээн биэбэйдээн,
Сылайбакка көрбүппүт.
Сайын кини сүрэхтэннэ,
Сэбирдэх тэллэхтэннэ,
Ол да буоллар тохтообот,
Улаатарын уураппат.
Кинилэри биһиги –
Ити дьикти мээчиктэри-
“Качаннар” диэн ааттыыбыт.
Кэмэ кэлиитэ быһыахпыт.
Куобах түөкүн, кэлимэ,
Хоппуустаны киримэ,
Аны өссө улаатыа,
Амтаннаныа, астаныа.
*******
ЁЛКА
Күннүк Уурастыырап
Саргылаах саҥа дьыл
Салаллан кэлиитигэр,
Кэрэчээн ёлканы
Киэргэтэн кээстибит.
Манна баар араас суол:
Күн, чаһы, календарь,
Паровоз, трактор,
Парашют, самолёт.
Манна баар саһылчаан,
Куттамсах куобахчаан,
Саадьаҕай тоҥсоҕой,
Сиэдэрэй күөрэгэй.
Ёлкабыт анныгар
Турар ээ, доҕоттоор,
Дьиктилээх бэйэлээх
Дед Мороз оҕонньор.
*******
ЁЛКАҔА
(Оһуокай)
Г. Данилов
Намылыйар лабааҕар
Киэргэл бэрдин эринэн,
Килбэчийэр киистэҕэр
Көмүс дуйу бүрүнэн,
Кыраһыабай бэйэкэҥ
Кынтайаахтыы лаглайан,
Күндү алмаас өҥүнэн
Күлүмүрдүү тураҕын.
Эн тулаҕар оҕолор
Хоробуоттаан эргийэ,
Онтон эмиэ сороҕор
Үҥкүлээн да битийэ,
Оһуокайдаан көтүһэн,
Ойон-тэбэн ылабын.
Үүнэр сылы көрсүһэн,
Үөрэ-көтө сылдьабын
*******
САҤА ДЬЫЛ
О. Иванова
Кэрэчээн харыйа
Налыччы киэргэммит,
Араас да уотунан
Күлүмнүү умайбыт.
Куобахтар, эһэлэр,
Саһыллар бэл бааллар,
Сиэттиһэн бараннар,
Көхтөөхтүк ылыыллар.
Хаар маҥан бытыктаах
Тымныычаан оҕонньор
Кэһиитин түҥэтэр,
Үөрүүнү үксэтэр.
Чаҕылый, чаҕылый
Баай ёлка, умайыый,
Оҕолор көрдөрүн
Эн үөрэ сырдатыый
*******
ТУЛЛУКТАР
Г. Данилов
Тиэргэммин күрпүппэр,
Туллуктар түспүттэр.
Сырсар сир буланнар,
Сүрдээхтик үөрбүттэр.
Тугу эрэ тоҥсуйан
Туотаһа сырсаллар,
Түү мээчик курдуктар
Түмсүһэ сылдьаллар.
Куһаҕан уолгун диэн
Куттана көрүмэҥ,
Былыттаах халлааҥҥа
Бытана көтүмэҥ.
Доҕуурдуом суоҕа мин-
Доҕордуу буолуоҕум,
Бултаспат буолуҥ диэн
Оҕолору буойуоҕум.
*******
СААСКЫ ЫРЫА
А. Абаҕыыныскай
Тымныы кыһын үүрүллэн,
Дьыбар, кыыдаан кыйданна.
Күндэл сааспыт эргиллэн,
Күммүт күлүм уоттанна.
Чооруос бэркэ суочайда,
Чуучугуруу чуопчаарда.
Халдьаайыттан чарылаан,
Хаарбыт уута суккуллар,
Күрүлгэҥҥэ маарыннаан,
Көҥүстэргэ кутуллар.
Күөрэгэйбит ыллаата,
Күнү көрсө тайаарда.
Оҕо аймах мустуһан,
Көрү-нары түһэрдэ.
Ойуур устун сырсыһан,
Күөххэ дайан көччүйдэ.
Кэрии тыаҕа, куулаҕа
Кэҕэ түһэн чоргуйда.
*******
ГАГАРИН
Суорун Омоллоон
Гагарин! Гагарин!
Халлааны хайытан,
Былыты бысталаан,
Ийэ сири эргийэн,
Эргиллэн кэлбиккэр
Эйиэхэ э5эрдэ!
Эҕэрдэ киһиэхэ!
Эҕэрдэ геройга!
*******
САДКА КЭЛЭН БИҺИГИ
(Оһуокай)
Н. Петров
Оһуо-оһуо оһуокай!
Эһиэ-эһиэ эһиэкэй!
Садка кэлэн биһиги
Саха бастыҥ үҥкүүтүн
Сатыыр-таптыыр буоллубут,
Садка сылдьар үчүгэй,
Араас омук оҕолоро
Атас-доҕор буоламмыт,
Арыаллаһа сиэттиһэн
Айхал тылы этэбит,
Тоҕонохтон тутуһан,
Доҕордоһуу туһунан
Дорҕоонноохтук туойабыт.
Оһуо-оһуо оһуокай!
Оһуокайдыыр оһуокай!
*******
ДОҔОРДОҺУУ ТОЙУГА
Суорун Омоллоон
Доҕордуу дьоҥҥо
Ыарахан чэпчиир,
Ыраах да чугаһыыр,
Ким хорсун доҕордоох –
ол дьоллоох!
Доҕордуу дьоҥҥо
Тымныыга-сылаас
Куйааска –сөрүүн,
Ким үтүө доҕордоох –
Ол дьоллоох!
Додьоҥҥо
Үөрүү да үксүүр,
Үлэ да чэпчиир,
Ким дьиҥнээх доҕордоох-
Ол дьоллоох!
*******
ОТ ЫЙА
А. Бүлүүйүскэй
Дьэдьэннэрин ыаҕаһынан
Дэлэгэйдик бэлэхтии,
Уоттаах куйаас куһааттанан
Оппун ыйа кэллэ бүгүн.
Ходуһаҕа күргүөмнэнэр
Хомуур күүстээх үлэтэ,
Уйгу-быйаҥ күрэҕэр
Оҕолору көҕүттэ.
*******
САЙЫН
П. Дмитриев
Чобуо тойук
Чуп-чуордук
Чараҥнарга
Чугдаарда.
Айгыр-силик
Алтан симэх
Алаастарга
Арылыйда.
Ситэн-хотон
Сири симээн,
Сибэккилэр
Сиэттистилэр.
Итии сайын,
Илгэ сайын
Киэргэннэҕэ
Кэрэтиэн!
// Кэскил: Оскуола иннинээ5и саастаах оҕолорго хомуурунньук / Хомуйан оҥордулар: А.А. Егорова, М.П. Захарова.-2 с эбэн, тупсарантаһаарыы.-Дьокуускай: Бичик, 2002.-168 с.