ГОГОЛЕВ ИВАН МИХАЙЛОВИЧ- КЫНДЫЛ
Иван Михайлович Гоголев – Кындыл
(18.01.1930–22.11.1998)
— Саха Республикатын народнай поэта, Саха Республикатын искусстволарын үтүөлээх деятелэ, Саха комсомолун бириэмийэтин лауреата 1930 с. тохсунньу 18 күнүгэр Бүлүү куоратыгар төрөөбүтэ. Поэт, прозаик уонна драматург. Литератураҕа поэт быһыытынан киирбитэ.
1937 с. Чочу 7 кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбитэ. 1947 с. Дьокуускай куорат 2-с нүөмэрдээх оскуолатын бүтэрбитэ. 1948 с. бастакы хоһооно «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттэммитэ. Хоһооннорун бастакы кинигэтэ «Ыҥырар уоттар» 1952 с. тахсыбыта. Онтон бэттэх араас жанрдарга отуттан тахса кинигэтэ бэчээттэннэ.
Бастакы «Угуйар уоттар» поэтическай хомуурунньуга ити сылга тахсан сэҥээриини ылбыта., кэлин утуу-субуу «В далекий путь», «Кынаттар», «Хаарчаана», «Өлүөнэ хоптолоро», «Бастакы кыым», «Түөрт саҕах» кинигэлэрэ тахсыбыттара. Киин издательстволарга нуучча тылынан бэчээттэммит «Ягель в инее», «Письмена на бивне мамонта», «Ищу волшебный подснежник», «Серебряное стремя» уонна да атын хоһооннор уонна поэмалар хомуурунньуктара саха поэзиятын үрдүк таһымҥа көрдөрбүттэрэ. Поэт хоһооннорун дойду биллиилээх тылбаасчыттара Вл.Павлинов, О.Шестинскэй, В.Казанцев, Н.Старшинов уо.д.а. нуучча тылынан саҥардан ааҕааччылар киэҥ араҥаларын билсиһиннэрбиттэрэ.
1954 с. Москваҕа Максим Горькай аатынан литературней институту бүтэрбитэ. Аҕыйах сыл Саха сиринээҕи кинигэ издательствотыгар редакторынан, оскуолаҕа учууталынан үлэлээн баран, идэтийбит суруйааччы быһыытынан олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн үлүскэннээх айар үлэҕэ анаабыта уонна ол тухары айар үлэтигэр саамай тахсыылаах кэмин иккис төрөөбүт сирин кэриэтэ буолбут Хаҥалас улууһун Покровскайыгар — эймэнэ туойбут Улуу Эбэтин Өлүөнэ үрдүк кытылыгар — олорон ааспыта.
1957 с. ССРС суруйааччыларын Союһун чилиэнэ буолбута.
1958 с. «Хаарчаана» диэн ааттаах оҕолорго анаан суруйбут кинигэтэ бэчээттэммитэ. 1961 с. ССКП чилиэнэ буолбута.
«Кыталыктар кырдаллара» 1961 с.музыкальнай остуоруйата театрга ситиһиилээхтик туруоруллубута. 1962 с. «Хотугу сибэкки» диэн опереттата Саха музыкальнай-драматическай театрын сценатыгар туруоруллубута. 1962 с. Саха АССР искусстволарын үтүөлээх деятеля бочуоттаах аат иҥэриллибитэ. Гражданскай лиирикэҕэ ордук күүстээх. Элбэх ырыа тылларын суруйбут поэт. Хоһооннору сэргэ поэма жанра сайдыытыгар үтүөлээх. Саха поэттарыттан бастакынан «Күн хайата» (1962 с.) диэн хоһоонунан улахан романы айбыта.
Оҕолорго аналлаах үгүс хоһоон, остуоруйа, пьеса кинигэлэрдээх.
Ыччаттарга анаммыт «Ыам ыйын халлаана», «Мэник Мэнигийээн» пьесалардаах.
Драматург быһыытынан «Наара Суох», «Иннэ үүтүнэн» о.д.а. пьесалары, «Цветок Севера» саха бастакы опереттатын либреттотын, «Долина стерхов» музыкальнай остуоруйа-пьесаны суруйбута.
Театр сценатыгар элбэхтик турбут айымньыларынан «Наара суох», «Өлүөҥэ сарсыардата», «Саллаат сүрэҕэ» уонна «Иннэ үүтүнэн» комедията буолаллар.
Проза жанрыгар «Мин эһигини таптыыбын» (1971 с.), «Эһэкээн үөһэ» (1978 с.), «Олорор мутуккун кэрдимэ» (1986 с.) сэһэннэр кинигэлэрин, «Хара кыталык» трилогия-романы биэрбитэ.
1976 с. композитордар Валерий Кац кини либреттотыгар «Кыһыл көмүс ох» операны, онтон Захар Степанов эмиэ кини либреттотыгар «Сээркээн сэһэн» мюзиклы туруорбуттара.
1977-1987 сс. «Хара кытылык» диэн биир бөдөн уонна ааҕааччы киэн сэҥээриитин ылбыт үс кинигэлээх романа бэчээттэммитэ. 1978 с. Саха комсомолун аатынан бириэмийэ аан бастакы лауреата буолбута. 1980 с. «Бочуот знага» ордены Иван Гоголев-Кындыл Уйбаанна ССКП Саха уобаластааҕы комитетын I секретара Г.И. Чиряев туттарбыта.
1985 с. Иван Гоголев-Кындыл Уйбаан либреттотыгар Захар Степанов «Биһик ырыата» диэн операта Саха музыкальнай-драматический театр сценатыгар ситиһиилээхтик туруоруллубута.
1986 с. композитор Владимир Ксенофонтов поэт «Аал Луук мас аман өһө» диэн поэматыгар симфония, композитор Валерий Кац кантата суруйбуттара.
1987 с. ити симфония бастакы телевизионнай премьерата, симфоническай оркестры Г.Кривошапко салайан, ситиһиилээхтик оонньоон иһитиннэрбиттэрэ.
1990 с. Саха АССР народнай поэтын аата иҥэриллибитэ
1990 с. Бүлүү улууһун «Бочуоттаах гражданина» диэн үрдүк аат иҥэриллибитэ.
1997 с. олохтоммут «Северная звезда» диэн Россия литературнай бириэмийэтин лауреатын үрдүк аатын бастакынан ылбыта.
1998 с. «РФ культуратын үтүөлээх үлэһитэ» буолбута.
1998 с. Россия Президенэ Б. Ельцин укаһынан «Дружба» орденынан наҕараадаламмыта. 1998 с. сэтинньи 22 күнүгэр өлбүтэ. Покровскайга көмүллүбүтэ.
АЙЫМНЬЫЛАРА САХАЛЫЫ ТЫЛЫНАН
Ыраах суолга: Хоһооннор, поэма.-Дьокуускай, 1956.
Лирика: Хоһооннор.-Дьокуускай, 1965.
Тоҕус халлаан анныгар: Хоһооннор.-Дьокуускай, 1970.
Өлүөнэ хоптолоро: Хоһооннор.-Дьокуускай, 1973.
Үрүҥ көмүс иҥэһэ: Хоһоонунан драмалар.-Дьокуускай, 1974.
Түөрт саҕах: Хоһоонунан роман, поэмалар.-Дьокуускай, 1972.
Уот буол, сүрэҕим: Хоһооннор, поэмалар.-Дьокуускай, 1980.
Тохсунньу харыйата: Сонеттар, поэмалар.-Дьокуускай, 1984.
Айан аартыктара: Поэмалар.-Дьокуускай, 1989.
Ытык дабатыы: Хоһооннор, поэмалар.-Дьокуускай, 1992.
Иэйэхсити кэлэтии: Роман.-Дьокуускай, 1993.
Үһүс харах: Роман-поэма.-Дьокуускай, 1999.
Манчаары: Роман.-Дьокуускай, 2003.
АЙЫМНЬЫЛАРА НУЧЧАЛЫЫ ТЫЛЫНАН
В дальний путь: Стихи и поэмы.-М.-Якутск, 1957.
Ягель в инее: Стихи и поэмы.-М.: Сов. писатель, 1966.
Письмена на бивне мамонта: Стихи /Пер. В. Цыбин.-М.: Сов. писатель, 1972.
Ищу волшебный подснежник : Стихи.-М.: Современник, 1974.
Чайки над Леной: Стихи /Пер. О. Шестинский.-М.: Сов. писатель, 1977.
Серебряное стремя: Стихи.-М.: Сов. Россия, 1979.
Священный огонь: Поэмы.-М.: Современник, 1981.
Черный стерх: Роман. Книга 1-я.-М.: Сов. Россия, 1984.
Стихотворения и поэмы.-М.: Современник, 1990.
*****
Гоголев Иван Михайлович — Кындыл (18.01.1930 — 22.11.1998) — народный поэт PC (Я), заслуженный деятель искусств PC (Я), лауреат премии Якутского комсомола, лауреат литературной премии СП России и Якутии. Член СП СССР с 1957 г.
Родился в г. Вилюйске. В 1954 г. окончил Московский литературный институт им. А. М. Горького. Работал редактором Якутского книжного издательства и преподавателем языка и литературы в средней школе.
Начал печататься с 1948 г. В 1952 г. вышел первый сборник его стихов. И. Гоголевым создан ряд крупных поэм и роман в стихах «Кун хайата» («Солнечная гора») — о жизни и труде современной молодежи. Своеобразие таланта И. Гоголева — в стремлении к объемному поэтическому слову, к широким обобщениям. Интересны лирические отступления — раздумья поэта о времени, о своем поколении и его жизненных путях.
Признание читателя получили его прозаические произведения: роман-трилогия «Хара кыталык» («Черный стерх»), «Иэйэхсити кэлэтии», повесть «Олорор мутуккун кэрдимэ».
И. Гоголев — драматург. Им написаны музыкальная сказка-пьеса «Долина стерхов», либретто для первой якутской оперетты «Хотугу сибэкки» («Цветок Севера»). Популярны его драмы: «Ыам ыйын халлаана» («Майское небо»), «Таас таба» («Каменный олень»), «Наара суох», «Елуенэ сарсыардата» («Утро Лены»), «Саллаат сурэ5э» («Сердце солдата») и др.
Произведения Гоголева переведены на русский язык и изданы в Москве. Был награжден орденом «Знак Почета» и медалью. Избирался депутатом Верховного Совета ЯАССР.
********
Иван Михайлович Гоголев-Кындыл айымньылара
Талыллыбыт айымньылар хомуурунньуктара : 8 томнаах / Иван Гоголев-Кындыл ; [хомуйан оҥордо В. Т. Сивцев ; редкол.: М. Д. Ефимов уо. д. а. ; киирии ыстатыйаны суруйда Н. Н. Тобуруокап]. — Дьокуускай : Бичик, 2005-. — 20 см. — (Саха литературатын классиктарын библиотеката).
Т. 1: Сарсыардааҥҥы омурҕан : хоһооннор. — 2005. — 302, [1] с. URL: http://xang-elib.ru/open/1177
Т. 2: Ортоку омурҕан : хоһоонунан роман, сонеттар, хоһоонунан номохтор, тиһэх хоһоонноро. — 2005. — 397, [1] с. ; 20 см. — 2000 экз. – URL: http://xang-elib.ru/open/1273
Т. 3: Киэһээҥҥи омурҕан : поэмалар. — 2005. — 349, [1] с. – URL: http://xang-elib.ru/open/1436
Айымньылар / Кындыл — И. Гоголев ; [ред. коллегия: Ф. В. Габышева, Д. Е. Васильева, А. В. Егоров уо.д.а.]. — Дьокуускай : Бичик, 2013-. — 21 см. — (Саха народнай суруйааччылара : серия 2005 с. олохтоммута).
Т. 4: Драмалар ; [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда М. И. Ушницкая]. — 2013. — 364, [2] с. — 2000 экз. – URL: http://xang-elib.ru/open/1162
Т. 5: Драмалар / [хомуйан оҥордо М. Ушницкая]. — 2015. — 218, [2] с. — 1600 экз. – URL: http://xang-elib.ru/open/1235
Т. 6: Иэйэхсити кэлэтии : роман. — 2019. — 316, [2] с. – 4000 экз. — [16+].
ПРОЗА
Мин эһигини таптыыбын : сэһэн / Иван Гоголев. — Якутскай : Якутское книжное изд-во, 1971. – 110 с. ; 20 см. (читать в ЭБ НБ РС(Я))
Хара кыталык : роман : [3 кинигэлээх. 1-кы кинигэтэ] / Иван Гоголев. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1977. — 357, [1] с. : ил. ; 21 см. — 15000 экз. (читать в ЭБ НБ РС(Я))
Хара кыталык : (роман) : [3 кинигэлээх]. (2-с кинигэтэ) / Иван Гоголев. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1982. — 287, [1] с. ; 21 см. — 15000 экз. (читать в ЭБ НБ РС(Я))
Хара кыталык : (роман) : [3 кинигэлээх]. (3-с кинигэтэ) / Иван Гоголев. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1987. — 1987. — 261, [1] с. ; 21 см. — 15000 экз. (читать в ЭБ НБ РС(Я))
Эһэкээн үөһэ : сэһэн : улахан уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар / Иван Гоголев. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1978. — 127, [1] с. ; 20 см. (читать в ЭБ НБ РС(Я))
Олорор мутуккун кэрдимэ : сэһэн / И. М. Гоголев ; [ред. Р. Д. Ермолаев ; И. С. Барахтыров ойуута]. — Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1986. — 213, [1] с. ; 20 см. (читать в ЭБ НБ РС(Я))
Иэйэхсити кэлэтии : «Иэйиэхсит» роман маҥнайгы кинигэтэ / Иван Гоголев. — Дьокуускай : Бичик, 1993. — 270, [2] с. ; 21 см. (читать в ЭБ НБ РС(Я)
Хара кыталык : роман / Иван Гоголев. — Переизд. — Дьокуускай : Бичик, 2008. — 909, [2] с., [1] л. портр. ; 21 см. — (Уран тыл уустара).
Манчаары : роман / Иван Гоголев. — Дьокуускай : Бичик, 2012. — 350, [1] с. : портр. ; 21 см. — (Уран тыл уустара). — 2000 экз. – URL: http://xang-elib.ru/open/1336
АЙЫМНЬЫЛАРЫН АУДИОКИНИГЭ
Хара кыталык
I кинигэ I түһүмэх. I кинигэ II түһүмэх; I кинигэ III түһүмэх; I кинигэ IV түһүмэх
II кинигэ I түһүмэх. II кинигэ II түһүмэх ; II кинигэ III түһүмэх ; II кинигэ IV түһүмэх
III кинигэ I түһүмэх . III кинигэ II түһүмэх, III кинигэ III түһүмэх ; III кинигэ IV түһүмэх
ИСТОЧНИК
Биобиблиографический указатель https://librvil.ru/e.lib/53/53.php https://librvil.ru/bp/4/4.php
Саха народнай суруйааччылара /[хомуйан онордо Н.Е. Винокуров-Урсун].-Дьокуускай, 2015.-32 с.