А.И. СОФРОНОВ -АЛАМПА 135 ЛЕТ СО ДНЯ РОЖДЕНИЯ
(1886-1935 с.)
Саха литературатын төрүттээччилэртэн биирдэстэрэ Анемподист Иванович Софронов 1886 с. сэтинньи 14 күнүгэр Таатта улууһугар төрөөбүтэ.
Кини драматург, поэт уонна прозаик быһыытынан биллэр. Бастакы хоһооно «Төрөөбүт дойду»1912 с. бэчээттэммитэ. Бастакыҥ драмата «Дьадаҥы Дьаакып» 1914 с. суруллубута. Советскай кэмҥэ суруллубутартан «Бүдүрүйбүт көммөт» драма уһулуччу турар.
Поэзияҕа лирическэй сүүрээни маҥнай киллэрбитэ. Сорох хоһоонноро норуот ырыатыгар кубулуйан күн бүгүҥҥэ диэри ылланаллар. Хоһоонноруттан «А5абар сурук» уһулуччу күүстээх айымньы.
Суруйааччы кыраҕы хараҕа советскай бюрократия саҥа үөскүүр кэмин таба көрөн, ону саралаан, «Сотору да кстр сордообут» кэпсээни суруйбута. Атын кэпсээннэрэ «Куоратчыт», «Атыны булаары олоҕун алдьаппыт» — саха прозатын биир бастыҥ айымньылара.
Саха театрын маҥнайгы директора. ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэнигэр кандидат. Сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн, Архангельскай уобаласка көскө ыытылла, буржуазнай националист диэн үөҕүллэ сылдьыбыта. Итинтэн барытыттан тэптэрэн,доруобуйата мөлтөөн, 1935 с. алтынньы 24 күнүгэр ыалдьан өлбүтэ. Якутскайга көмүллүбүтэ. Кэлин Ытык Күөлгэ комүллүбүтэ
АЙЫМНЬЫЛАРА:
Талыллыбыт айымньылар.-Якутскай, 1959.
Талыллыбыт айымньылар. 2 томнаах.-Якутскай, 1964-1965.
Хоһооннор, поэмалар.-Якутскай, 1976.
Драмалар.-Дьокуускай, 1987.
Хоһооннор, кэпсээннэр.-Дьокуускай, 1987.
Ырыа быстыыта хоһоон— Дьокуускай, 1996.
АЙЫМНЬЫЛАРА НУУЧЧАЛЫЫ ТЫЛЫНАН
Северная ночь /Пер. с якут., сост. и примеч. Вл. Солоухина.-М.: Сов. Россия, 1984
***************************************************
Анемподист Иванович Софронов, один из основоположников якутской литературы, поэт и драматург. Родился 14 ноября 1886 года в глухом якутском селе Ботурусского района, в семье довольно зажиточного крестьянина. Рос без матери. Отец отдавал его на обучение и воспитании то в одну семью, то в другую. Всего два года проучился будущий поэт в четырехлетней церковноприходской школе, дальнейшую науку он постигал самостоятельно, читая книги. Работал учеником в типографии газеты «Якутский край» (Якутск, 1907), наборщиком типографии, приказчиком к частному рыбопромышленнику (1909). Был членом редколлегии первого журнала на якутском языке «Саха саҥата» («Голос якута») (1912-1913) ставшее вскоре знаменитым . Редактор первой советской газеты «Манчаары» (1921), основатель журнала «Чолбон», заведующий театральной секцией и председатель общества «Саха омук», член Совета якутской письменности (1924). Начал печататься с 1912 г. В третьем номере журнала «Саха саҥата» вышел его рассказ «Кэпсээн» (Быль) под псевдонимом Аттат Ноурупос, в четвертом номере журнала — стихотворение «Төрөөбүт дойду» («Родной край»). Проявил себя в разных жанрах. Как поэт положил начало интимной и философской лирике в якутской литературе. Им написано более 150 песен и стихотворений, отличающихся особой задушевностью. Его рассказы принадлежат к числу в якутской прозе.
Первый теоретик и критик якутского театра, один из организаторов сценических постановок на якутском языке. Директор Якутского государственного театра, режиссер, суфлер, актер в спектаклях: «От нее все качества», «Власть тьмы» Л. Толстого, «Женитьба» Н. Гоголя и др. Его пьесы сыграли огромную роль в развитии национального театра. В 1917 г. постановка спектакля «Дьадаҥы Дьаакып» («Бедный Яков») стала знаменательным событием культурной жизни тех лет. Перед началом постановки выступил Е.М. Ярославский. Роль Мэхэса исполнил М. Аммосов, Ньукулая — П. Ойунский. Пьесы, поставленные на сцене Якутского театра: «Олох оонньуута» («Игра жизни»); «Манчаары» («Манчаары»); «Эргэ сүктэр кыыс» («Бедный Яков»); «Таптал» («Любовь»); «Кэччэгэй кэриэһэ суох» («Скупой бех завещания»); «Бүдүрүйбүт көммөт» («Споткнувшийся»), «Уйбааныс» («Уйбаныс») и др.
Вместе с Ойунским заложил основы якутской школы художественного перевода. Переводил на родной язык произведения Л.Н. Толстого «От нее все качества» (1912), «После бала» (1925), А.П. Чехова «О вреде табака: комический монолог» (1925), В.Я. Шишкова «Помолись» (1913) и др.
Подвергся политической репрессии и выслан за пределы республики (1927-1933). вернулся в Якутию (1933). Реабилитирован 15 ноября 1962 г. Его именем названы одна из улиц г. Якутска, Ытык-Кюельская средняя школа Таттинского улуса.
ПРОИЗВЕДЕНИЯ А.И. СОФРОНОВА В ФОНДЕ БИБЛИОТЕКИ:
1.Анемподист Софронович Софронов. Талыллыбыт айымньылар.-Дьокуускай.:Саха сиринээ5и кинигэ издательствота.-1959.-441 с.
2.Алампа: кэпсээннэр, драмалар, сыhыарыылар(Саха суруйааччылара о5олорго) /[хомуйан оҥордулар: О.М. Слепцова уо.д.а; киирии тылы суруйда В.Б. Окорокова].-Дьокуускай: Бичик, 2011.-192 с. .(Кэпсээннэр:«Дьүһүн кубулуйумтуо», «Сүллүүкүн кэпсээнэ», «Барда», «Бачча5а тиийиэххэ», «Сотору да кɵстɵр сордообут», «Бачча5а тиийиэххэ», «Куораччыт». Драмалар: Дьаданы Дьаакып», «Таптал», «Олох оонньуута»)
3.Софронов А.И. Бүдүрүйбүт коммот.- Якутск, Кн. Изд-во.- 1917.
4.Хоhооннор, поэмалар. (Стихи и поэмы. Сост, комментарии и посл. кандидата филологических наук Г.Р. Кардашевского)-Якутск, Кн. изд-во, 1976;
5.Софронов А.И.Талыллыбыт айымньылар. 2 томнаах. (Избранные произведения в 2 томах).-Якутск, 1965:
Т.1. Драматическай айымньылар.-420 с.
6. Т.2. Кэпсээннэр. Очерк. Хоhооннор. Поэмалар.-С. 4. Софронов А.И. Возвращение [Стихи].-Якутск: Бичик, 2006.-128 с.
7.Софронов А.А. Айымньылар (Автобиография); [редкол.: А.К. Акимов уо.д.а.- 1-кы т.: Хоhооннор, поэмалар /хомуйан онордо В.Г. Семенова.].-Дьокуускай : Бичик,2005.-544 с. (Саха классиктарын классиктара).
8.2-с т.: Хоhооннор, поэмалар, кэпсээннэр, очерк, ыстатыйала/хомуйан онордо В.Г. Семенова, 2005.-448 с.
9.3-с Т.: Драмалар, 2008.-544 с.(«Дьаданы Дьаакып», «Таптал», «Нууччатымсыйбыт», «Бүдүрүйбүт кɵммɵт», «Олох оонньуута», «Кэччэгэй кэриэhэ суох», «Манчаары», «Олох дьэбэрэтэ», «Эргэ сүктэр кыыс», «Уйбааныс», «Таҥара накааhа», «Эргэттэн саҥа5а»)
10.А.И. Софронов Ырыа быстыыта хоhоон[Хоhооннор, пьесалар, быhаарыылар]
11.Софронов А.И. Албыннаппыт [Кэпсээннэр]//Хотугу сулус.-1966.-№6.-С.105-111;
12.Оннук—маннык дьо5устук]//Хотугу сулус.-1966.-№6.-С.105-111;
13.Саха поэзиятын антологията[«Торообут дойду», «Аанньал уонна абааhы»—поэма, «Кэ5э», «Мин сулуhум», «Сана олох», «Тугу туойабын», «Уркуускай»] , -Якутск, 1967.-С.58-70;
14. Куоратчыт // Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ: САха прозаиктарын айымньыларын антологията. /Хомуйан оҥордулар: П.Д. Аввакумов, С.А. Попов- Тумат; Ред. И.Г. Спиридонов; Худож. М.Г. Старостин.- Дьокуускай: Бичик, 2000.-С. 7-14
15. Төрөөбүт дойду // Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара: САха поэзиятын антологията: Поэзия. /Хомуйан оҥордулар: Н.Е. Винокуров-Урсун, С.И. Тарасов, Н.И. Харлампьева; Худож. М.Г. Старостин.- Дьокуускай: Бичик, 2000. — С. 16-18
16. Ыччат сахаларга // / Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара: САха поэзиятын антологията: Поэзия. /Хомуйан оҥордулар: Н.Е. Винокуров-Урсун, С.И. Тарасов, Н.И. Харлампьева; Худож. М.Г. Старостин.- Дьокуускай: Бичик, 2000. .-С.18
17. Оҕо-оҕо эрдэххэ // / Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара: САха поэзиятын антологията: Поэзия. /Хомуйан оҥордулар: Н.Е. Винокуров-Урсун, С.И. Тарасов, Н.И. Харлампьева; Худож. М.Г. Старостин.- Дьокуускай: Бичик, 2000. — С.18
18. Туллук-туллук доҕоттор // / Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара: САха поэзиятын антологията: Поэзия. /Хомуйан оҥордулар: Н.Е. Винокуров-Урсун, С.И. Тарасов, Н.И. Харлампьева; Худож. М.Г. Старостин.- Дьокуускай: Бичик, 2000. .- С. 18;
19. Ытык хайалар кэпсэтэллэр // / Сүүрбэһис үйэ хоһоонньуттара: САха поэзиятын антологията: Поэзия. /Хомуйан оҥордулар: Н.Е. Винокуров-Урсун, С.И. Тарасов, Н.И. Харлампьева; Худож. М.Г. Старостин.- Дьокуускай: Бичик, 2000. -С. 18
20. Поэма //Чолбон.-2006 -№11.-С.13-17;
21.Өрүс эстиитэ», «Революция», «Дойдум, дорообо!»[Бэчээттэммэтэх хоhоонноруттан //Хотугу сулус.-1965 -№2.-С.136-138;
22.«Сарсыардааны чолбон» («Чолбон» 1 №-рэ. 1926 с.) ( «Чолбон сурунаалга улэлээбит дьон, сурунаал ойуулара.-с.3)//Хотугу сулус.-1996 -№10-С.3; Чолбон.-1990.-№1.-С.3
23.Саха ырыата (ырыа нотата, текста) //Чолбон.-2001.-№11.-С.9
О ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВЕ А.И. СОФРОНОВА
24.Амма Аччыгыйа А.И. Софронов (Одоҥ-додоҥ ɵйдɵɵһүннэр) //Хотугу сулус.-1965 -№2.-С.90-102;
25.Амма Аччыгыйа Киhи уонна айымньы.Ахтыылар, ыстатыйалар, этиилэр. -[А.И. Софронов].-Якутск:Кн. изд-во, 1975.-С.88;
26.Афанасьев Л.А. Алампа уорэтиитэ.-Якутскай: Бичик, 1995.-32с.
27.Багдарын Сүлбэ Алампаны хобулаабыта[Он доносил на Алампу]// Чолбон.-1994.-№7.-С.191-197;
28.Г.П. Башарин А.И. Софронов : жизнь и творчество, -Якутск: Кн. изд-во, 1969.-64 с.
29.Башарин Г.П. Критика полупатриархально-полуфеодального уклада // Литература кэрэhиттэрэ: 10-11: хрестоматия / [хомуйан оҥордо У.М. Флегонтова]. – Дьокуускай: Бичик, 2006. – С. 35;
30.Г.П. Башарин А.И. Софронов революция уонна советскай былаас сылларыгар (1917-1927) //Хотугу сулус.-1971 -№1.-С.131-142;
31.Г. Башарин «Нуучча театральнай искусствотын оскуолатыгар уорэнии»(А.И. Софронов торообутэ 100 сыла туолуутугар) //Хотугу сулус.-1986 -№11.-С.83-88;
32.Билюкина А.А. 125 лет с о дня рождения А.И. Софронова-Алампа, одного из основоположников якутской литературы // Якутия-2011: Календарь знаменательных и памятных дат.- Якутск.: Бичик, 2011.-С.142-145;
33.А.А. Билюкина Олох кырдьыга – сцена5а. Рецензия //Хотугу сулус.-1987.-№9.-С.82-83
34.А.А. Бурцев. Введение в историю Якутской литературе.-Якутск: Сахаполиграфиздат, 2004.-С.32-40
35.Дора Васильева «Yүнэн-үрдээн иhиэҕиҥ!» (Алампа төрөөбүтэ 115 сылыгар) //Чолбон.-2001.-№11.-С.3-8
36.Д.Е. Васильева О далеком прошлом и настоящем/Д.Е. Васильева.-Якутск: Бичик, 2008.-С.129
37.А.И. Софронов и современность Д.Е. Васильева О далеком прошлом и настоящем
38.Н. Винокуров-Урсун Халлаан хамсыыр сулуhунуу («Чолбон» сурунаал торуттэммитэ 80 сыла)//Чолбон.-2006.-№11.-С.3-4
39.Дьэрис Алампа уонна «Чолбон. Ыстатыйа //Чолбон.-2006.-№11.-С.17-20;
40.Егоров А., Протодьяконова В., Павлова В. Писатели Якутии. -Якутск: Кн. изд-во, 1981.-С.8-11;
41.Н. Заболоцкай Быыс муннугун сэгэтэн көрдөххө (Быстах ахтыылартан) //Хотугу сулус.-1966 -№6.-С.112-119;
42.П.Ильин Поэт кэриэс эрэлэ //Чолбон.-1996.-№11.-С.6-10;
43.Г. Кардашевскай «Бүдүрүйбэт көммөт» //Хотугу сулус.-1971 -№1.-С.105-112;
44.Г. Кардашевскай «Алаас уола Алампа» //Хотугу сулус.-1976 -№11.-С.87-94;
45.Г. Кардашевскай Анемподист Софронов. Ыстатыйа //Хотугу сулус.-1966 -№6.-С.95-104;
46.Г.Р. Кардашевская Досоветская драматургия А.И. Софронова.-Якутск. 1982.-102с.
47.Г.Р. Кардашевская Дууhаны байытар поэзия. Рецензия//Чолбон.-2006.-№11.-С.21
48.Г. Кардашевскай А.И. Софронов «Таптал»диэн драмата //Хотугу сулус.-1970 -№2.-С.94-104;
49.Г. Кардашевскай А.И. Софронов уонна А.Е. Кулаковскай //Хотугу сулус.-1976 -№11.-С.88-90;
50. Кириллин Д.В., Павлова В.Н., Шевков С.Д. Писатели земли Олонхо: Биобиблиогр. справочник. – Якутск: Бичик, 1995. – С. 22-24;
51.Л. Кулаковская А.И. Софронов Ытык хайалар дьыл5алара //Чолбон.-1996.-№11.-С.14-20
52.Реас. Кулаковскай «Оло5у таптаа..» //Хотугу сулус.-1976 -№11.-С.95-99
53.Неймохов Е.П. Алампа: роман 2 кинигэлээх.-Дьокуускай: Бичик, 2006-2009. 1-кы кинигэ.-2006.-271 с.
54.2-с кинигэ.-2009.-424 с[олоҕо, айар үлэтэ, хаартыскалар]
55.И.Д. Новгородов Емельян Ярославскай Анемподист Софроновы айхаллаабыта //Хотугу сулус.-1966 -№6.-С.120-121;
56.Окороков Г.Г. Кардашевская Г.Р., Рожин И.Н. Саха литературата VIII-X кылааска. /Якутская литература. Учебник для якутской школы.-Якутск, 1979-С.65-70;
57.Очерк истории якутской советской литературы [А.И. Софронов], -М.: Наука, 1970.-С.62-85
58.Анатолий Павлов-Дабыл Алампа ырыа хоhоонноро //Чолбон.-1996.-№11.-С.1113;
59.А. Павлов-Дабыл Саха түөрт халлаана (Норуот уонна А.И. Софронов айымньыларыгар түөрт туhаайыы өҥүнэн символиката )//Чолбон.-2001.-№11.-С.10-11;
60.Певец мужества и мысли и души (А.И. Софронову-90)//Окороков Г.Г. Традиции и поиск (статьи, портреты, штрихи)-, Якутск: Кн. изд-во, 1979.-С. 71-81
61.В. Пестерев История Якутии в лицах.-Якутск: Бичик, 2001.-С.177-179;
62.И. Прудецскай Аhыныгас киhи этэ (А.И. Софроновы корбут киhи кэпсээниттэн) //Чолбон.-1996.-№11.-С.13-14;
63.А. Саввинов А.И. Софронов Булуҥ сиригэр // Чолбон.-1994-№11.-С.176-181
64.В.Г. Семенова Алампа: (оло5о уонна айар улэтэ)/В.Г. Семенова; СГУ саха филологиятын, культуратын фак. Саха лит. Каф.-Ч.2-Дьокуускай: Бичик, 2007.-192 с.
65.А.И. Софронов //Колокольчик.-1988.-№2.-С.1;
66.А.И. Софрон туhунан А.М. Горькай суруга //Хотугу сулус.-1978 -№1.-С.106-107;
67.110 лет со дня рождения А.И. Софронова //Якутия-1996.Календарь знаменательных и памятных дат.-С.62-67
68.А.И. Софронов хоhоонунан айымньылара [«Ырыаhыт Буотур Черныхха»; «Таптал драма»] //Окороков Г.Г. Кардашевская Г.Р., Рожин И.Н. Саха литературата VIII-X кылааска. /Якутская литература. Учебник для якутской школы.-Якутск, 1979-С.70.-78
69.Анемподист Иванович Софронов (1886-1935): Биобиблиографическай ыйынньык // Софронов А.И. Ырыа быстыыта хоhоон.-Дьокуускай, 1996.-С.346-393;
70.Г. Сыромятников А.И. Софронов – норуот суруйааччыыта //Хотугу сулус.-1965 -№2.-С.130-135
71.Сыромятников Г. Становление социалистического реализма в якутской прозе.-Якутск: Кн. изд-во. 1967, -С.33-41$
72.М. Тимофеев Алампа остуолбата (Хоhоон) //Хотугу сулус.-1986 -№11.-С.91-92;
73.Сэмэн Тумат Алампа уонна саха суруйааччылара (Алампа сымыйа5а балыллан ссылка5а олоро сылдьыбытын туhунан) //Чолбон.-1996.-№11.-С.35
74.Н.Н. Тобуруокап, П.В. Максимова, Н.И. Филиппова Саха литературата: уопсай орто уорэхтээhby 10кылааhыгар уорэнэр кинигэ. [Алампа оло5о, айар улэтэ,поэзията]-Дьокуускай: Бичик, 2006.-С.31-42;
75.Д. Попов Баарбын барытын бар дьоммор бар5алыыбын. А.И. Софронов- Алампа торообутэ 125 сылыгар // Саха сирэ-№218 сэтинньи 15 к.-С.5;
76. Г. Андросов Ураанха чулуу уола // Саха сирэ-№217 сэтинньи 12 к.-С.1
77.М. Решетникова Великий сын якутского народа(Дни Алампа в Саха театре) // Юность Севера.-11 ноября 2011.- С.3;
78.А. Павлов-Дабыл О5олор уонна о5онньоттор. А.И. Софронов айымньытыгар кырдьа5ас уонна ыччат сыhыана // Кэскил.- сэтинньи 15 кунэ 2011.-С.14
Критика, рецензия
79.Билюкина А.А. Человек и мир в драмах А.И. Софронова //там же.-С. 39;
80.С. Егинова А.И. Софронов-Алампа иэйии хоhооннорун тыла-өһө ис санаатын кытта ситимэ. Ыстатыйа//Чолбон.-2004.-№10-91-94
81.Серафим Ильин «Сотору да көстөр сордообут» кэпсээн уонна «Уйбааныс» оонньуу туhунан өссө биирдэ. Рецензия //Чолбон.-2006.-№11.-С.27-29;
82.«Дьаданы Дьаакып» //Хотугу сулус.-1976 -№11.-С.100-102;
83.Николай Копырин Бастакы лирик // там же с. 38;
84.Протодьяконов В.Н. Алампаны аа5а-кɵрɵ олорон //там же.- С. -42;
85.Максимова П.В. Поэтичекие произведения малой и средней формы//там же.- С. -45;
86.Н. Рыкунов Сергей Есенин уонна Анемподист Софронов. Ыстатыйа//Чолбон.-2006.-№11.-С.29-31;
87.Саша Слепцова, Вера Сивцева А.И. Софронов «Олох оонньуура»драматыгар персонажтар олох, дьол, баай туhунан ойдобуллэрэ //Чолбон.-2006.-№11.-С.32-33;
88.А.И. Софронов хоhоонунан айымньылара [«Ырыаhыт Буотур Черныхха», «Кыра омуктарга эҕэрдэ», «Доҕоччугуом»] //Окороков Г.Г. Кардашевская Г.Р., Рожин И.Н. Саха литературата VIII-X кылааска. /Якутская литература. Учебник для якутской школы.-Якутск, 1979-С.70.-73
89.А.И. Софронов хоhоонунан айымньылара [«Таптал драма»] //там же.- С.73.-78
90.В. Семенова Алампа- кэпсээнньит. Рецензия //Чолбон.-2006.-№11.-С.21-26;
91.Сэмэн Тумат Ой-сүрэх көрдөбүлүнэн.-Дьокуускай: Бичик, 2009.-С.135 (Алампа уонна «Чолбон»сурунаал бутуутэ)
92.Эрчимэн-Шестаков, Егор Петрович Аhа5ас санаалар.-Якутск.: Якуткнигаиздат, 1968.-С.80
93. Оксана Андросова. Саха кэскилэ. Алампа: аныгы искусство биенналета-2021. Ыстатыйа //Чолбон.-2021.-№9.-СЧ.68-78;