БУОЙУН СУРУЙААЧЧЫ, ПОЭТ, ДРАМАТУРГ ТИМОФЕЙ ЕГОРОВИЧ СМЕТАНИН ТӨРӨӨБҮТЭ 100 CЫЛА
(1919-1947 сс.)
Методико- библиографическай пособие
Оҥордо: Г.М. Гаврильева
2019
КИИРИИ ТЫЛ
Быйыл сэтинньи 25 күнүгэр буойун суруйааччы, прозаик, поэт Тимофей Егорович Сметанин төрөөбүтэ 100 сылын туолар. Суруйааччы үбүлүөйүгэр анаан оскуолабытыгар араас тэрээһиннэр ыытылла тураллар. Өктөм орто оскуолатын библиотеката бу өрөгөйдөөх үбүлүөйгэ анаан Тимофей Ефимович Сметанин туһунан элбэх материаллары библиотека фондуттан хомуйан учууталларга, библиотекарьдарга көмө методико-библиографическай пособие оҥорон таһаарда.
Сыала: буойун, суруйааччы саха литературатыгар сүҥкэн кылааты киллэрсибит Т.Е. Сметанин аатын үйэтитии, айар үлэтин, айымньыларын дириҥэтэн үөрэтэр, сырдатар матырыйааллары хомуйан кэнэҕэски ыччакка тиэрдии, киэҥ араҥаҕа таһаарыы.
Пособие киэҥ араҥа дьонугар ананар. Ордук туһалаах буолуо учууталларга, ол курдук уруогун ыытарыгар элбэх материалы мантан булуон сөп, литературнай биэчэр тэрийэргэ сценарий суруйарга, оҕону чинчийэр үлэҕэ уһуйан, оҕо билиитин хаҥатарыгар күүс-көмө буолуо. Библиотекарьга пособие кинигэ выставкатын оҥороругар, бэлэм цитаталары туһаныан сөп, библиотечнай уруок, викторина ыытарыгар төһүү -күүс буолуо.
Пособие түөрт чаастан турар. Пособиеҕа киирбит кинигэлэр бэчээттэммит сылынан наардаан оҥоһулунна.
Бастакы чааһыгар Т. Сметанин олоҕун, айар үлэтин сырдатар биографиятын булуоххут.
Иккис чааска оскуола библиотекатын фондатыгар суруйааччы ханнык айымньылара баарын билиэххит. Бастатан туран кинигэлэргэ, хомуурунньуктарга, периодическай бэчээккэ, үөрэх программатыгар, ырыа буолбут хоһооннорун булуоххут.
Үһүс чааска Тимофей Егорович олоҕун, айар үлэтин арыйар кинигэлэр, ыстатыйалар киирдилэр.
Төрдус чаас сыһыарыытыгар маннык матырыйааллар киирдилэр: библиотекарьдарга бэлэм кинигэ выставкаларын ааттара, цитаталар, Тимофей Егорович Сметаниҥҥа анаммыт хоһооннор, литературнай бичэр сценарийа, кыра уонна улахан кылаас о5олоругар суруйааччы оло5ор, айымньыларыгар аналлаах онлайн- тест-викторина киирдэ. О5олор ссылканнан киирэн группаннан онлайн викторина5а киирэн суруйааччы туһунан төһө билэллэрин билиэхтэрин сөп.
Библиотека фондатыгар суох материаллары эбии көрөн туһанаргытыгар анаан А.С. Пушкин аатынан Национальнай библиотека уонна Кэбээйи улууһун библиотекаларын электроннай кинигэлэрин ссылкаларынан киирэн ааҕын.
Дмитрий Кольцов Т.Е. Сметанин «Егор Чээрин» сэһэнинэн киинэ рекламатын ыйыллыбыт ссылканнан киирэн көрүн.
Өссө фронтовик суруйааччы үбүлүөйүгэр Саха сиригэр тахсыбыт видеосюжеттары көрөн билиигитин хаҥатыаххытын сөп.
Эһиэхэ айымньылаах үлэни баҕарабын !!!
Галина Максимовна, педагог-библиотекарь
ТИМОФЕЙ ЕГОРОВИЧ СМЕТАНИН ОЛОҔО, АЙАР ҮЛЭТЭ
Аалай хааным тохтубута
Россия дэхси хонуутугар,
Кыһыл төлөн сибэкки буолан
Кыыһа үүнэр буоллаҕына, —
Син биир этиэҕим —
Сирдээҕи дьолу билэбин диэн.
Т. Сметанин
Саха талааннаах суруйааччыта Тимофей Егорович Сметанин 1919 сыллаахха сэтинньи 25 күнүгэр Кэбээйи улууhун Маҥан Кэрэх диэн сиргэ быстар дьадаҥы кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Аҕата Егор Николаевич иккис кэргэниттэн Левина Анастасия Степановнаттан үс оҕоломмут (Тима, Петя, Катя,), Тимофей бастакылара этэ. Настаа Дьөгүөр иккис кэргэнэ этэ. Урукку кэргэниттэн биир уоллаҕа.
Тима сүрдээх сытыытын иһин төрөппүттэрэ таптаан Быһыйа диэн ааттаабыттар.
Т.Е. Сметанин 1929-1930 с. үөрэх дьылыгар саас кулун тутар ыйга Моҕоллой диэн сиргэ начальнай оскуола маҥнайгы кылааһыгар төрөппүттэриттэн көҥүлэ суох, 11 сааһыгар үөрэнэ киирбит. Дьулуура, баҕата бэрт буолан, төһө да хойутаан киирдэр, кини кылааһын ити сыл бүтэрбитэ. Кини суруйааччы буолан иитиллэн тахсыытыгар саха биллиилээх поэттара: Г. Егоров –Биилин, П. Тулааһынап, Ф. Винокуров-Даадар, бу оскуолаҕа кэлэн араас кэмнэргэ учууталынан үлэлээн ааһыылара, литературнай куруһуоктары тэрийэн үлэлэтиилэрэ улахан суолталаммыта. Кини айар үлэтин өссө оскуолаҕа сылдьан саҕалаабыта.
Намҥа киирэн, суоччут курсун бүтэрэн, кини 1934 с. Калинин аатынан колхозка көмөлөһөөччү суоччутунан үлэлээбит. Тима колхозка үлэлии сылдьан оскуолатааҕы литературнай куруһуокка активнайдык кыттыбыт, элбэх хоһооннорун илиинэн суруллан «Эдэр саас» диэн сурунналга таһааттарбыт. Кини бу хаһыат хас нүөмэрин аайы хоһооннору, кэпсээннэри таһааттарара. Бастакы хоһооно «Былатыан суолунан бардарбыан» 1936 с. Нам оройуонун «Колхоз сирдьитэ» хаһыатыгар тахсыбыта.
Т. Сметанин 1937 с. оскуола үрдүкү кылааһыгар үөрэнэ оройуон киинигэр киирбит. Манна дириэктэринэн ССРС Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ буолбут биллэр поэт Пантелеймон Тулааһынап үлэлиир кэмэ эбит. Тимофей «Иитэр кыһа» литературнай куруһуогар киирэн, бэрт ситиһиилээхтик дьарыктаммыт.
Тима 1937 c. атырдьах ыйын 10 күнүгэр комсомолга киирбит. Үөрэҕин кэнниттэн сайын Ситтэ нэһилиэгэр аан бастаан үлэлээбит пионерскай лааҕырга сэбиэдиссэйдээбит.
1939 с. Кэбээйи ситэтэ суох орто оскуолатын бүтэрэн, Якутскайдааҕы потребительскай кооперация техникумугар үөрэнэ киирбитэ. Үөрэҕин бүтэрэн, кини дойдутугар Кэбээйи эргиэн тэрилтэтин райпотугар инструктор-бухгалтерынан үлэлии барбыта. Тимофей, куоракка үөрэнэ, дойдутугар үлэлии да сылдьан, литературнай айар талаанын салгыы сайыннарбыта.
Т. Сметанин 1942 сыллаахха атырдьах ыйын 24 күнүгэр күһүн фроҥҥа саа-саадах тутан барбыта. Кини Орловскай-Курскай туһаайыыга, хотугулуу-арҕааҥҥы, иккис Прибалтийскай фроннарга 284-с минометнай полкаҕа сулууспалаабыт, идэтинэн связист этэ, ол гынан баран сатаан уруһуйдуурун иһин разведкаҕа сылдьан инники кирбии линиятын былаанын ойуулаан устарга анаабыттара. Хабыр кыргыhыыларга хорсунун көрдөрөн «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Хорсунун иhин» уонна «1941-1945 сс. Аҕа дойду сэриитигэр Германияны кыайыы иһин» мэтээллэринэн наҕараадаламмыта.
Оҕолорго анаан бастакы кинигэтэ 1943 сыллаахха «Мэхээлэчээн булчут» тахсар. Бу кэпсээнин (Я. Стручковтуун суруйбут).
Сэрииттэн ыараханнык бааhыран 1944 сыллаахха дойдутугар кэлэн Дьокуускайдааҕы педагогическай институт историческай отделениятыгар үөрэнэ киирбитэ. Кини манна икки эрэ сыл үөрэммитэ эрээри, бу сыллар киниэхэ саамай таһаарыылаах, саамай дьоллоох кэмэ этэ. Республика хаһыаттарыгар хоһоонноро сотору-сотору бэчээттэнэллэрэ,
Ити сылларга буойун-бэйиэт сэрии толоонуттан төрөөбүт Сахатын сиригэр ыыппыт «Хааннаах хара баттах», «Сүрэхтэн кэпсэтии», «Босхоломмут дэриэбинэ», «Саллаат ахтылҕана», «Саллаат», «Сибэсиис», «Бухатыыр Армия», «Саллаат уонна өлүү» уо.д.а. хоһоонноро бэчээттэммиттэрэ.
1945 сыллаахха фроннааҕы хоһооннорун хомуурунньуга «Саллаат сүрэҕэ» диэн кинигэҕэ хомуллан тахсыбыттара.
Т. Сметанин кэргэнин Матрена Григорьевна Тарасовалыын , кыыстара Татьяна Тимофеевна,
Пединститукка үөрэнэ сылдьан, театрга үлэлиир Матрена Григорьевна Тарасованы 1945 с.кэргэн ылар, 1946 с. муус устар 1 күнүгэр эдэр ыалга Таня диэн кыыс оҕо төрөөн, ийэ-аҕа буолар дьолун билбиттэрэ. Тимофей Сметанин кыыһа Татьяна Тимофеевна кэлин Россия профтех. үөрэхтээһинин үтүөлээх маастара, ССРС профтех. үөрэхтээһин туйгуна буолбута. Түөрт оҕолоох: Тимофей, Федор, Наталья, Алексей .
Тимофей Сметанин иккис курсу бүтэрэн баран кэргэттэрин иитэр кыаҕа суох буолан, сайын үөрэҕиттэн уурайан, Покровскайга «Советттар знамялара» хаһыакка Исай Никифоровтыын бэркэ тапсан үлэлээбиттэрэ.
Оҕолорго анаан «Күөрэгэй»(1945 с.) остуоруйата, «Наахара Сүөдэр» тахсаллар.
Тимофей Сметанин биир бөдөҥ айымньытынан 1945 cыллаахха суруллубут «Лоокут уонна Ньургуһун» хоһоонунан драмата бастыҥ драматическай айымньы иһин республиканскай конкурска бириэмийэлэммитэ. Пьеса саха драматическай театрын сценатыгар туруоруллуутун режиссер П.И. Слепцов бэлэмнээбитэ. Музыкальнай премьерата 1946 сыллаахха муус устар 19 күнүгэр буолбута. Пьесаҕа Лоокуту -ССРС народнай артиһа- Д. Ходулов, Ньургуну — Н. Максимова, Мөлчөһү -норуот талааннаах артиһа И.М. Решетников оонньообуттара. Бу айымньы Саха драматическай театрга туруоруллан Тимофей Сметанин аата-суола улаханнык биллибитэ, саха литературатыгар өлбөт-сүппэт көмүс пуондатыгар киирбитэ. Оттон 1950 сыллаахха испэктээк 100-с туруоруута үөрүүлээхтик бэлиэтэммитэ.1962 сыллаахха Таатта народнай театра бу айымньыны туруоран Москваҕа народнай театрдар Бүтүн Сойустааҕы куонкурстарыгар бастакы миэстэни ылбыта. 2016 сыллаахха Эстрада тыйаатыра Т. Сметанин «Лоокут уонна Ньургуһун» драматынан «Тыыммын ылан тыыҥҥар холбоо» диэн бастакы сахалыы мюзиклы туруорбута. Режиссер Сергей Потапов испэктээк жанрын электро-поп-фолк-драма диэн быһаарбыта. Бу туруорууга саха эстрадатын чаҕылхай уонна саҥа тахсан эрэр артыыстара: Умсуура, Иннокентий Лебедев, Лэгэнтэй, Сахаайа, Аскалон Павлов, Павел Семенов, Василий Еремеев, Далаана, Герман Степанов, Чыскыырай, Олимпия, Юлияна, «Айархаан» бөлөх, Герман, Клавдия Харлампьевтар уо.д.а.-кыттыыны ылбыттара.
Тимофей Сметанин доруобуйата мөлтөөн кэргэнин дойдутугар Хаҥалас Хачыкаатын Кыһыл үрүйэтигэр сайылаабыта. Онно олорон 1946 с. кини таһаарыылаахтык да үлэлээбит. Кыһыл Үрүйэҕэ «Кыһыл былааттаах кыыс», «Атын киһи оҕото» диэн кыра формалаах пьесалары, «Егор Чээрин» Я. Стручковтуун суруйбута. Сэһэн 1947 с. республиканскай иккис премиянан наҕараадаламмыта. Кинигэ геройдара бииргэ сулууспалаабыт дьонноро.
Оҕолорго аналлаах элбэх хоһоонноро норуот уоhуттан түспэт ырыалар буолбуттара: «Манчаары туһунан ырыа», «Бу Лена», «Кыыс ырыата», «Ат мииммит». Хас да очеркаларыгар «Кыһыл Үрүйэ» колхоз колхозтаахтарын туһунан хаһыакка ыстатыйалары, сатирическай кэпсээннэри суруйталаабыта.
1947 сыллаахха “Көрүдьүөс күн” сэрии иннинээҕи хоһооннорун кинигэтэ бэчээттэммитэ.
1947 сыллаахха атырдьах ыйын 4 күнүгэр айар үлэтин үгэнигэр 27 cаастааҕар, Покровскайга олорон өлбүтэ.
Кини айбыт айымньылара кэннигэр кэриэс хааланнар, төрөөбүт норуотугар духовнай баайын өлбөөдүйбэт кылаата буолан сылдьаллар: «Талыллыбыт айымньылар (1951 с., 1969 с.); «Күөрэгэй»(1945,1984), «Саллаат сүрэҕэ»(1945), «Куоска олоҥхото»(1946, 1961, 1976), «Егор Чээрин»(1946,1963,1970, 1985), «Көрүһүөс күн» (1947), «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ»(1961, 1986), «Лоокут уонна Ньургуһун» (1962), «Көрсүһүөхпүт» (1979 с.), «Сүрэхтэн кэпсэтии» (1989 с.), «Айымньылар. 2 т.» (1999) , «Кыһыл былаахтаах кыыс», «Атын киһи оҕото», «Кыталык кыыс» пьесалары, «Бороҥ куобах үөрэммит» остуоруйа-хоһоон, “Манчаары туһунан ырыа», «Уол уонна эһэ» сценка кинигэлэри хойунан таһаарбыттара.
Суруйаачы, буойун Тимофей Егорович Сметанин олоҕун тиһэх сылларыгар олоро сылдьыбыт дьиэтигэр Покровскайга мемориальнай дуоска 1999 сыллаахха — суруйааччы төрөөбүтэ 80 сыла туолуутун көрсө туруоруллубут.
1967 с. Кэбээйигэ биллиилээх скульптор, монументалист Петр Алексеевич Захаров Т. Сметанин пааматынньыгын оҥорбута. Дэриэбинэ биир уулуссатыгар уонна орто оскуола пионерскай дружинатыгар кини аатын иҥэрбиттэрэ. Маны таһынан, оскуола кыраайы үөрэтэр музейыгар аналлаах муннук тэриллибитэ.
1973 сыллаахха төрөөбүт дьойдутугар Кэбээйигэ кини аатынан народнай театр арыллыбыта.
Тимофей Егорович сорох айымньылара нууччалыы тылбаастанан Москваҕа, Новосибирскайга, Якутскайга тахсыбыт сборниктара бэчээттэммиттэрэ.
Суруйааччы 80-н сааһыгар икки томнаах талыллыбыт айымньылара, кини туһунан ахтыы кинигэлэри А.И. Аржаков таҥан оҥорбута бэчээттэнэн тахсыбыта.
ИНТЕРЕСНЫЕ ФАКТЫ:
-Главный герой повести «Егор Чээрин»-собирательный образ советского солдата, но боевые товарищи писателя — радист Михаил Гурьянов, солдаты Николаев и Беляев — выведены в повести под своими именами.
-В 2015 году повесть «Егор Чээрин» была экранизирована кинокомпанией «Саха фильм, фильм получил гран-при на IV Якутском международном кинофестивале.
-В 1973 году в селе Кобяй открылся народный театр им. Т.Е. Сметанина»
-Имя Т.Е.Сметанина присвоено Кобяйской улусной библиотеке
II.Т.Е. СМЕТАНИН УУС-УРАН АЙЫМНЬЫЛАРА. ПРОИЗВЕДЕНИЯ Т.Е. СМЕТАНИНА
2.1. Оскуола фондатыгар баар айымньылара. Кинигэлэр. Произведения в фонде школы. Книги
1.КУОСКА ОЛОҤХОТО: кыра оҕолорго остуоруйа.-Дьокуускай: Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1976.-46 с.
2.Көрсүһүөхпүт. Кэпсээннэр, сэһэннэр. / П. Аввакумов хомуйда, Н.Е.Федулова уруһуйдара. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1979. – 176 с.
В книгу вошли рассказы и повести о войне, об охоте, написанные тонко, увлекательно, с юмором.
3. Күөрэгэй. – Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, Якутскай к., 1984.
Сказка для детей младшего школьного возраста
4.Егор Чээрин: Сэһэн. Улахан уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар /Е.М. Шапошников уруһуйа.-Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985.-56 с.; 231;
Повесть о смекалистом воине-якуте, о его боевых делах, о воинской дружбе Чэрина с русским снайпером Гурьяновым.
5.Мээлэчээн булчут кэпсээннэрэ. – Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, Якутскай к., 1986. -53 с.
В книгу читатели познакомятся со славным охотником Мэхэлэчэном, который встречается с невероятными приключениями.
6.Күөрэгэй. – НКИ «Бичик», Якутскай к., 2002. -33 с.
О5олорго аналлаах остуоруйа
7.Бороҥ куобах үөрэммитэ: остуоруйа: кыра кылаас о5олоругар / [хомуйан оҥордо З.А. Егорова].-Дьокуускай:Бичик, 2009.-16 с.;
8.Сэһэн, кэпсээннэр: [орто саастаах оскуола оҕолоругар] /Тимофей Сметанин[хомуйан оҥордо М.В. Мигалкина; киирии тылын суруйда Сэмэн Тумат].-Дьокуускай: Бичик, 2014.-128 с. (Саха суруйааччылара – оҕолорго)
Талааннаах фронтовик- суруйааччы Тимофей Сметанин төрөөбүтэ 95 сылын көрсө тахсар кинигэҕэ сэһэннэрэ, кэпсээннэрэ киирдилэр. Орто саастаах оскуола о5олоругар ананар.
2.2. Т. Е. Сметанин айымньылара хомуурунньукка, периодическай бэчээккэ. Произведения Т.Е. Сметанина в сборниках и периодической печати.
10. Дэриэбинэҕэ санаа. Хоһоон // Салааттар суруктара: Саха сирин буойуннар 1941-1945 сс. сэрии толоонуттан ыыппыт суруктара /Хомуйан оҥордо Д. Петров.-Якутскай : Кинигэ изд-вота, 1967.-С. 126-129;
11. Кырдьык иһин кыргыс; Босхоломмут дэриэбинэ; Хааннаах хара батах; Абааһы көрүү; Үчүгэйин даа, тыыннаах буолар: мин до5отторбор // Саха поэзиятын антологията /хомуйан оҥордулар М.Д. Ефимов, И.И. Артамонов; Ред. В.М. Новиков;-Якутскай, 1967.-С.298-310.
12. Кыһыл былааттаах кыыс (Кукольнай театрга аналлаах икки көстүүлээх пьеса остуоруйа) //Хотугу сулус.-1969.-№4.-С.96-103;
13. Дьол. Хоһоон //Хотугу сулус.-1975.-№5.-С.118-120.
14. Хааннаах хара баттах. Хоһоон //Хотугу сулус.-1975.-№1.-С.107-107; Чолбон.-2015.-№5.-С.63.
15. Сайыспыт; Көрүдьүөс күн; Куоска уонна саһыл // Хрестоматия для школьников /Сост. М.П. Захарова, А.А. Егорова.-Якутск: Якутское кн. издание, 1980.-С. 57; 110; 114;
15. Кыыс ырыата (Көр-күлүү) //Хотугу сулус.-1986.-№5.-С.6;
16. Саллаат ахтыл5ана; Хааннаах хара баттах; Бухатыыр Армия; Көрөрдөөх эбиппин ээ…», Саллаат сүрэҕэ; Үчүгэйиэн даа, тыыннаах буолар; Манчаары туҺунан ырыа // Сүүрбэһис үйэ кэпсээнньиттэрэ: Саха прозаиктарын айымньыларын антологията /Хомуйан оҥордулар : П.Д. Аввакумов, С.А. Попов-Тумат; Ред. И.Г. Спиридонов.-Дьокуускай:Бичик, 2000.-С.68; 231;232;233
17. Т.Е. Сметанин хомуурунньугар киирбэтэх айымньылара (Хоһооннор, быстах күппүлүөттэр) //Чолбон.-2004.-№11.-С.85-86 ;
18. Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ. Эргэ балаҕан халҕанынан //Слепцова Анна Дмитриевна Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим /Анна Слепцова-Туобу Аана.-Дьокуускай:Бичик, 2008.-С. 132 (Төрөөбүт Сахам сирэ);
19. Про упрямого котенка (стихи). Пер. А Даниловой // Веселая радуга детства: для детей млад. школьн. возраста \[сост. Г.А. Кирова, худож. Е.Д. Садовникова и др.].-Якутск: Бичик, 2012.-С.45 ;
20. Куоскалар уонна саһыл. Остуоруйа //Оҕо литературатын антологията /[хомуйан оҥордулар: В.Н. Луковцев, М.Г. Макеева; редкол.: А.В. Егоров уо.д.а.].- Дьокуускай: Бичик, 2015.-С.193;
21. Күөрэгэй: остуоруйа / Худож. Заболоцкая Е.И.- Дьокуускай: Саха сиринээ5и кинигэ изд-вота.- 1984.-28 с.; О5о литературатын антологията / [хомуйан оҥордулар: В.Н. Луковцев, М.Г. Макеева; редкол.: А.В. Егоров уо.д.а.].- Дьокуускай: Бичик, 2015.-С.194-212;
2.3. Т. Е. Сметанин айымньылара үөрэх программатыгар. Произведения Т. Е. Сметанина в учебной программе
1 кылаас
Куоска олоҥхото. Отсуоруйа //Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова Ыалынан ааҕыы: 1 кылааска аа5ар кинигэ.-Дьокуускай: Бичик, 2013.-С.23-42;
2 кылаас
24. Эһэ туһунан остуоруйа // Л.В. Захарова Саһарҕа: 2 кыл. аа5ар кинигэ /Л.В. Захарова, Л.К. Избекова.-3 тахсыыта.-Дьокуускай: Бичик, 2006.-С.133-137.
25. Биирдэ; Куоскалар уонна саһыл// Л.В. Захарова Айымньы түһүлгэтэ: 2 кылааска бэйэ аа5ар кинигэтэ.-Дьокуускай:Бичик, 2009.-С.15; 44-46;
3 кылаас
26. Көрүдьүөс күн; Манчаары; Куоска уонна саһыл: хоһооннор// Л.В. Захарова Кустук: 3 кыл. аа5ар кинигэ /Л.В. Захарова, Л.К. Избекова.-3 тахсыыта.-Дьокуускай: Бичик, 2003.-С.13-15,153-154, 263-265.
27. Бороҥ куобах үөрэммитэ // Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова Литература аа5ыыта: 2 кылааска үөрэх кинигэтэ.-Дьокуускай:Бичик, 2014.-С.35-42;
28.Төбөбөр кус сымыыттаабыта, өлөр суолтан бөрө быыһаабыта // Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова Литература аа5ыыта: 3 кылааска үөрэх кинигэтэ. Ч. 1-Дьокуускай:Бичик, 2015.-С.88-92;
4 кылаас
29. Куһу ураҕаһынан да бултуурбут; Төбөбөр кус сымыыттаабыта, өлөр суолтан быһаабыта. // Л.В. Захарова Ньургуһун: 4 сыл-х нач. оск. 4-с кыл. Аа5ар кинигэ /Л.В. Захарова, Л.К. Избекова.-2 тахсыыта.-Дьокуускай: Бичик, 2003.-С.86-89, 107-110; Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова Литература аа5ыыта: 4 кылааска үөрэх кинигэтэ.2 чааһа.-Дьокуускай:Бичик, 2016.-С.27-31;
30. Эһэ туһунан остуоруйа// Л.В. Захарова Саһарҕа: 4 кыл. аа5ар кинигэ /Л.В. Захарова, Л.К. Избекова.-3 тахсыыта.-Дьокуускай: Бичик, 2006.-С.133-137.
31. Снайпер саата // Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова Литература аа5ыыта: 4 кылааска үөрэх кинигэтэ. 1 чааһа-Дьокуускай:Бичик, 2016.-С.25-28;
5 кылаас
31. Күөрэгэй // Филиппова , Н.Н. Саха литературата: 5 кыл. Үөрэнэр учебник-хрестоматия /Н.Н. Филиппова, М.Е. Максимова.-Дьокуускай: Бичик, 1999.-С.59-74.
32. Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ. Этэрбэс чааркаан буолбуттаах. Сиэм диэбитэ-хата, бэйэтэ сиэтилиннэ. Сиэгэн бөҕөс. Куттас доҕор //Е.М. Поликарпова, Н.И. Филиппова Төрөөбүт литература : 5 кылаас: уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтигэр үөрэх кинигэтэ. 2 чааһа.-Дьокуускай:Бичик, 2016.-С.133-140;
6 кылаас
33. Егор Чээрин //Е.М. Поликарпова, Л.Ф. Молукова Төрөөбүт литература : 6 кылаас: уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтигэр үөрэх кинигэтэ. 2 чааһа.-Дьокуускай:Бичик, 2016.-С.117-140; //П.И. Оконешникова, Е.М. Поликарпова, С.Г. Олесова Төрөөбүт литература: 6 кылааска үөрэнэручебник-хрестоматия.-3-с тахсыыта .-Дьокуускай: Бичик, 2011.-С.139
7 кылаас
34. Лоокут уонна Ньургуһун //С.К. Колодезников, Л.Д. Колодезникова Төрөөбүт литературабыт : 7 кылааска үөрэнэр учебник-хрестоматия.-Дьокуускай:Бичик, 2013.-С.201-256;
35. Лоокут уонна Ньургуһун: лирическай драма //У.М. Флегонтова, С.Г. Олесова Төрөөбүт литература : 7 кылаас: уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтигэр үөрэх кинигэтэ. 2 чааһа.-Дьокуускай:Бичик, 2016.-С.132-145;
( «Лоокут уонна Ньургуьун» бу лирическэй драма маннайгы хартыынатын аудиоподкаст «Карусель сказок» бырайыак чэрчитинэн оноьуллубутун истин
9-10 кылаас
36. Тимофей Сметанин фроннаа5ы хоһоонноро // Саха литературата. Орто оскуола 9-10 кылаастарыгар үөрэх кинигэтэ /Г.Г. Окороков, Г.Р. Кардашевскай.-3 тахсыыта.-Якутскай : Саха сиринээ5и кинигэ изд-вота, 1990.-С.151-155
11 кылаас
37. Саха литературата Аҕа дойду сэриитин кэмигэр: [Т.Е. Сметанин олоҕо уонна айар үлэтэ] //Максимова, П.В. Саха литературата: 11 кыл. /П.В. Максимова, Н.Н. Тобуруокап, Н.И. Филиппова.-Дьокуускай: Бичик, 2006.-С.13-18
38. Кырдьык иһин кыргыс ; Бырастыылаһыы; Хааннаах хара баттах; Саллаат; Көрөрдөөх эбиппин ээ; Саллаат сүрэҕэ; Үчүгэйин даа, тыыннаах буолар. // Н.И. Филиппова, М.М. Попова Саха литературата: 11 кылааска үөрэнэр хрестоматия.-Дьокуускай:Бичик, 2000.-С.17-20;22-24;24-25; Н.И. Филиппова, М.М. Попова Саха литературата: 11 кылааска үөрэнэр хрестоматия.-Дьокуускай:Бичик, 2013.-С.17-20, 20-21,22, 23,24, 26-27.
40. Саллаат сүрэҕэ, Саллаат; Хааннаах хара баттах //Н.И. Филиппова, Г.А. Захарова Саха литературата: 11 кылаас:уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтигэр үөрэх кинигэтэ. 1 чааһа.-Дьокуускай:Бичик, 2018.-С.29-30; 31-32, 33—34
2.4.Ырыалар. Песни
41. Ат миинэн // Денис Данилов Көтүҥ, көмүс дорҕооннор!.-Якутскай: Саха сиринээ5и кинигэ изд-вота, 1964.-С.45;
42. Саллаат сүрэҕэ // В. Васильев Ырыанан салама баайдарьын. Ырыанньык.-Дьокуускай: МГП “Полиграфист”, 1994.-С. 14
43. Манчаары //Ольга Иванова Таптыыр Аммам (Амга любимая. Песни).-Якутск: Кн. изд-во, 1975.-С.5;Көҥүл түүл ырыалара: саха мелодист дьахталларын ырыалара.-Дьокуускай: Бичик, 1993.-С.28; Мичилиһэр саҕахтар: «Кэнчээри» ансамбль репертуарыттан хорга уонна со5ото5ун толорууга анаммыт айымньылар /Хомуйан оҥордо В.С. Парников.-Дьокуускай: Бичик нац. Кинигэ кыһата, 1998.-С.29.
III. ОЛОҔО, АЙАР ҮЛЭТЭ. О ЖИЗНИ И ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
3.1. Кинигэлэргэ, периодическай бэчээккэ
1969
44. Тимофей Сметанин [төрөөбүтэ 50 сыла туолуутугар] //Хотугу сулус.-1969.-№9.-С.95;
45. К. Левин Биһиги табаарыспыт [Ахтыы] //Хотугу сулус.-1969.-№9.-С.98-101;
46. Я. Стручков “Мэхээлэчээн булчут суруллуута” (Ахтыы) //Хотугу сулус.-1969.-№11.-С.-101-102;
47. С. Ефремов «Лоокут уонна Ньургуһун» (Ахтыы) //Хотугу сулус.-1969.-№11.-С.103;
48. Н. Заболоцкай Үтүө киһи, талааннаах суруйааччы (Ахтыы) //Хотугу сулус.-1969.-№11.-С.103-105;
1979
49. Тимофей Егорович Сметанин (1919-1947) // Г.Г. Окороков, Г.Р. Кардашевскай Саха литературата. Орто оскуола 8-10 кылаастарыгар үөрэх кинигэ.-Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1979.-С.296-300
50. Копырин, Н. Поэт-буойун төлөннөөх сүрэҕэ: [төрөөбүтэ 60 сылыгар] //Хотугу сулус.-1979.-№9.-С.91-94;
1980
51. И. Рожин «Умнуллубат сырдык чүмэчи»[Т.Е. Сметанин туһунан ахтыы] //Хотугу сулус.-1980.-№8.-С.112-115;
52. Данилов Софрон «…Сирдээҕи дьолу билэбин!» //Данилов С. Суруйааччылар уонна кинигэлэр.-Якутскай, 1980.-С.303-308;
1981
53.Тимофей Сметанин //А. Егоров, В. Протодьяконов Писатели Якутии: биобиблиографический справочник.-Якутск: Якутское кн. изд-во, 1981.-С.164—166;
1984
54. Н. Заболоцкай Үтүө киһи, талааннаах суруйааччы (Ахтыы) // Заболоцкай Н.И. Үйэ аҥара.-Дьокуускай, 1984.-С.200-202;
1989
55. Николаев Н. Кини хайдах саллаат этэй? //Хотугу сулус.-1989.-№10.-С.110-111;
1990
56. Тимофей Егорович Сметанин (1919-1947) // Г.Г. Окороков, Г.Р. Кардашевскай Саха литературата 9-10 кылаас.-Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.-С. 150-154;
1992
57. Бурцева М. «Кинилэри көрөн дууһам долгуйар»: Ахтыы //Чолбон.-1992.-№5.-С.105-109;
1994
58. Аввакумов П. Суруйааччы туһунан кэпсэлгэ //Чолбон.-1994.-№11.-С. 215-218;
1999
59. Аржаков А.И. «Охсуһуулаах кэмҥэ төрөөбүт уол оҕо»: Т.Е. Сметанин төрөөбүтэ 80 сааһыгар; Сахалыы публицистика биир бастыҥ маастара //Чолбон.-1999.-№11.-С.87-89;
2000
60. Башарин З.К. Т. Сметанин айымньыларыгар саха саллаатын уобараһа //Чолбон.-2000.-№5.-С.91-92;
61. Васильева А.Н. Өлбөт уһун үйэтэ, өлбөөдүйбэт үтүөтэ //Чолбон.-2000.-№5.-С.92-96;
62. Тимофей Сметанин //Писатели Земли Олонхо: Биобиблиогр. справочник /Сост.: Д.В. Кириллин, В.Н. Павлов, С.Д. Шевков.-Якутск:Бичик, 2000.С.350-352;
2005
63. Никитина, Н. Тимофей Сметанин кэпсээннэрин уус-уран уратыта //Чолбон.- 2005.-№10.-С.87-91;
2006
64. Тимофей Егорович Сметанин //С.К. Колодезников, Л.Д. Колодезникова Төрөөбүт литературабыт : 7 кылааска үөрэнэр учебник-хрестоматия.-Дьокуускай:Бичик, 2006.-С. 199-201
65. Башарина З. Т. Сметанин Саха саллаатын уобараһа//Литература кэрэһиттэрэ: 10-11: хрестоматия /[хомуйан оҥордо У.М. Флегонтова].-Дьокуускай:Бичик, 2006.-С.154;
66. Копырин Н.З. Саллаат сүрэҕэ //Литература кэрэһиттэрэ: 10-11: хрестоматия /[хомуйан оҥордо У.М. Флегонтова].-Дьокуускай:Бичик, 2006.-С.149;
67. Копырин Н.З. Буойун төлөннөөх сүрэҕэ //Литература кэрэһиттэрэ: 10-11: хрестоматия /[хомуйан оҥордо У.М. Флегонтова].-Дьокуускай:Бичик, 2006.-С.150;
68. Тимофей Егорович Сметанин (1919-1947) // Саха литературата 11 кылаас / П.В. Максимова, Н.Н. Тобуруокап.-Дьокуускай:Бичик, 2006.-13-18;
2008
69. Слепцова Анна Дмитриевна Тимофей Егорович Сметанин // Слепцова Анна Дмитриевна Сиэннэрбэр суруйааччылары сэһэргиим /Анна Слепцова-Туобу Аана.-Дьокуускай:Бичик, 2008.-С. 130-132 (Төрөөбүт Сахам сирэ);
70. Умнуллубат сырдык чүмэчи [Тимофей Сметанин айар үлэтигэр] //П. Аввакумов Кыраҕы харах көрүүтүнэн: ахтыылар, рецензиялар, ыстатыйалар /Петр Аввакумов; [А.Е. Варламова-Айысхаана хомуйан оҥордо ].-Дьокуускай:Бичик, 2008.-С.90-97;
2009
71. А. Аржаков Тимофей Сметанин кэриэһигэр [хоһоон] (Ахтыы) //Чолбон.-2009.-№12.-С.54-55;
72. В. Иванов «Үөскээбит Ленам биэрэгэр үөрүү иһиллэр буоллаҕына…» Ыстатыйа // Чолбон.-2009.-№11.-65-68
73. П. Максимов Хаартыска кэпсиир. Ыстатыйа // Чолбон.-2009.-№11.-С.70
74. П.С. Максимов, М.П. Григорьев Түмэппий Сэмэтээлдьин төрдө-ууһа. Ыстатыйа. // Чолбон.-2009.-№11.-С.71-.76
75. Е. Сметанина Көмүс күһүн эргиллэн. Кыысчааммар. Кырдалга ньургуһун тылынныҥ. Хоһооннор// Чолбон.-2009.-№11.-С.71
76. М.Г. Тарасова Мин Тиманы тыыннаах курдук саныыбын. Ахтыы // Чолбон.-2009.-№11 .-С. 68-70
2010
77. Буойун, суруйааччы Тимофей Сметанин //Великая Отечественная война в нашей судьбе /Сост. Л.Д. Аммосова.-Покровск:ГУ «Редакция газеты «Ханалас», 2010.-С.45-46;
78. Харитонов П.Н.-Ойуку Тимофей Сметанин (кэргэнин ахтыыта) //Великая Отечественная война в нашей судьбе /Сост. Л.Д. Аммосова.-Покровск:ГУ «Редакция газеты «Ханалас», 2010.-С.46-49
2013
79. Т. Сметанин «Лоокут уонна Ньургуһун драмата» //С.К. Колодезников, Л.Д. Колодезникова Төрөөбүт литературабыт. 7 кылааска үөрэнэр учебник-хрестоматия.-Дьокуускай: Бичик, 2013.-254-257;
2019
80. А. Васильева Тимофей Сметанин оло5ун уонна айар үлэтин туһунан өссө төгүл (Фронтовик суруйааччы төрөөбүтэ 100 cыла) // Чолбон.-2019.-№11.-С.84-89
81. Н.М. Острельдин Тэтэрээт уонна харандаас (Суруйааччы Т.Е. Сметанин төрөөбүтэ 100 сылыгар) // Хаҥалас.- 2019.- алтынньы 22 к.-С.3
82. Л. Харитонова Суруйааччы Т.Е. Сметанин төрөөбүтэ 100 сылыгар // Хаҥалас.- сэтинньи 22 күнэ.- С.2
IV. ТИМОФЕЙ СМЕТАНИҤҤА АНАММЫТ ХОҺООННОР. СТИХИ, ПОСВЯЩЕННЫЕ К Т.Е. СМЕТАНИНУ
Афанасий Аржаков Тимофей Сметанин кэриэһигэр
Кэхтибэт оттоох-мастаах,
Кэбээйи сириттэн төрүттээх ,
Кэриэстэнэр уолан суруйааччы,
Өлбөт үйэлээх Түмэпий!
Төрөөбүт төрүт буоргун,
Дойдун дьикти айылҕатын,
Уобарастаан туойбутуҥ,
Дууһаҥ сырдык иэйиитинэн.
Сэрии хааннаах хонуутугар
Сирдээҕи дьолу умнубатах,
Кыайыы үрдүк мындаатыгар,
Кылыс уурбут Түмэпий!
Дойдутун дьоно харыстааҥ.
Түмэпийи үйэтитэн,
Мэҥэ тааска аатын суруйан
Өйдүүр бүгүн Кэбээйитэ.
Кыргыс хонуутун сиэртибэтин
Орпуттар умнубат иэстээхпит.
Ситэрбэтэх улуу торумнарын
Тыыннаахтар ситэриэхпит.
Төрөөбүт норуотун тyhyrap,
Саха литературата сайдарыгар
Ыллар хардыынан киирбитиҥ,
Үгүһү, элбэҕи айбытыҥ.
Мин бүгүн кэллим Кэбээйигэ,
Түмэпийгэ кинигэ-венок уура,
Өлбөөдүйбэт үйэлэргэ
Өйдөбүнньүк чулуутун туруора.
Семен Данилов Тимофей Сметанин
Күлэр-үөрэр, сүбэ биэрэр
Өрүү тыыннаах эдэри,
Буорга да кииртин иннигэр,
Өлбүт диэххэ түктэри.
Кини этэ сатыы саллаат-
Олоҕор, үлэтигэр;
Киирбит түргэн хамыынан
Саха литературатыгар.
Кини тыйыс сэбэрэтин
Хараҕа сырдатара,
Олоҕун уордаах иэйиитин
Сүрэҕэ сымнатара.
Сатыыр этэ сайаҕастык
Курус санааны этэри,
Киһиттэн эрэ астыктык
Киһини үрдэтэри…
Сатыыра эр санаалаахтык
Ыар кырдьыгы кэпсиири,
Таптал, өһүөн охсуһуутун
Дьон сүрэҕэр тиэрдэри.
Сөҕөр этибит баламат
Бараммат фантазиятын,
Сатыы саллаат хааман тиийбит
Муудараһа бардамын.
Көрсө түһээт, кини биири
Салгыбакка сүбэлиирэ:
Эдэр буолары сатыыр идэ
Киһини кынаттыырын.
Тохсунньуга суолга көрсөн
Тоҥортуурун мин саныыбын:
Тоҥортон күүстээҕи кэпсээн
Титирии туран умайарын…
Кини килбик мичээринэн
Быһаарара быһаччы
Дьиҥнээх киһи диэн кимин
Ол улахан суруйааччы.
Мин санаабар мичилийэр
Ол тыыннаах Түмэппийи,
Буорга да кииртин иннигэр,
Өлбүт диэхпэр түктэри.
Эллэй Тимофей Сметанин тыыннаах кэриэһэ
Төрөөбүт кыраайыҥ Кэбээйи,
Төлөннөөх сибэкки кэриэтэ,
Төлкөтө түстэннин диэн этэн
Сүкпүтүҥ эн сэрии эрэйин.
Баар этэ, Манчаары лиригэ
Эн хааҥҥар фашиһы кыргыыга,
Саха уус тылын уот кустуга –
Бар дьоҥҥор анаабыт ырыаҕар.
Эдэргэр өлбүт эн –өлбөтүҥ,
Үөрүү-дьол ырыатын дьиэрэтэн,
Үрдүктүк күөрэйэн эн көттүҥ
Тапталлаах Ленаҥ үрдүнэн.
Көр, Тима, эн ыраҥ ситэр ини.
Эн ырыаҥ кэриэтэ киэркэйэ,
Төрөөбүт кыраайыҥ – Кэбээйи
Көҕөрө-чэлгийэ үүнэрин!
IV. СЫҺЫАРЫЫ. ПРИЛОЖЕНИЕ
4.1. Кинигэ выставкатын аата
«Сахалыы публицистика биир бастыҥ маастара»
«Буойун , суруйааччы, прозаик, поэт Тимофей Сметанин»
“Поэт буойун төлөннөөх сүрэҕэ»
4.2. Цитаталар
Уус-уран айымньы
Сүлүһүн сүмэтин уулааммын…
Охсуһар сатаны туойдарбыан,
Үөрүүнэн ырыанан туолларбыан.
Имэҥнээх илбистээх тылынан туоламмын…
Былатыан суолунан бардарбыан!
18 cаастаах Т. Сметанин
Эдэргэр өлбүт эн — өлбөтүҥ
Үөрүү, дьол ырыатын дьиэрэтэн,
Үрдүкткк күөрэйэн эн көттүҥ
Тапталлаах Элиэнэҥ үрдүнэн.
Эллэй
«Тимофей Сметанин айбыта хаһан да өлбөөдүйүө, мөлтүө суоҕа… Сөҕүрүйбүт ыралаах буойун, патриот киһи поэтическай дууһата умайа, сырдыы туруо»
Петр Аввакумов
Киһи олоҕо төһө хаары-самыыры көрсүтүтүнэн буолбакка, олоххо туох суолу-ииһи хаалларбытынан, бар дьоҥҥо ханнык үтүөнү оҥорбутунан кээмэйдэнэр. имофей Егорович Сметанин сүүрбэ аҕыс сыл күн сиригэр олорбута, оттон ол чаҕылыс гынан кылгас кэмҥэ айбыта-оҥорбута үйэлэр усталарыгар салҕанан бара турар дьылҕалаах.
Николай Копырин
Саха норуотун тапталлаах суруйаччыта Тимофей Сметанин Кэбээйи улууһугар төрөөбүтэ. 1940 с.кооперативнай техникуму б8тэрэр. А5а дойду сэриитин кыттыылаа5а. О5олорго аналлаах «Мэхэлэчээн булчут» диэн бастакы кинигэтэ 1943 с. тахсыбыта. «Егор Чээрин»сэһэнэ, «Күөрэгэй», «Куоска олоҥхото» остуоруйалара — оҕо барыта сөбүлээн ааҕар айымньылара.
Тимофей Сметанин поэзията, ордук сэрии тематыгар суруллубут хоһоонноро, ода жанрын көрүҥэр киирсэллэр. Кини поэзиятын патриотическай күүрээнэ, сэрии ыар хартыыналарын харахха көстөникэлэллэрин курдук сатаан ойуулуура билиҥҥэ диэри барыбытын тэҥинэн долгутар»
И.Г. Спиридонов
«… Кини кылгас да буоллар сахалыы о5о литературатыгар ча5ылхай бэлиэ суолу хаалларбыт күндү айымньыларынан байыппыт уһулуччу дэгиттэр талааннаах суруйааччы буолар».
Н. Петров
Буойун поэт, суруйааччы Тимофей Сметанин 100 сылыгар аналлаах кыра кылаас үөрэнээччилэригэр литературнай биэчэр сценарийа
Буолар сирэ: Актовай зал
Сценарийы суруйда: Яковлева :С.А.
Презентацияны таҥан оҥордо: Гаврильева Г.М.
Кинигэ выстапката “Поэт буойун төлөннөөх сүрэҕэ”
Сцена5а (Т.Сметанин хаартыската)
Хоһоон ааҕар оҕолор киирэн тураллар.
Cлайд 1. (Кутур5ан музыката тыаһыыр).
Ыытааччы:Саян
Бүгүн биһиги кэриэстиибит сэрии толоонугар охтубуттары, алдьархайдаах сэриини илэ харахтарынан көрбүт саллааттары…
Сүгүрүйэбит кинилэр сырдык ааттарыгар, олох-өлүү мөккүөрүн билбит саха саллааттарыгар…
(Музыка тохтуур)
Ыытааччы:Сандаара
Буойун поэт, суруйааччы Тимофей Егорович Сметанин фроннааҕы хоһоонноруттан быһа тардыылар.
Музыка тохтуур, оҕолор хоһоон ааҕаллар.
( Кутур5ан музыка улаатар)
Слайд 2
Ыытааччы:Саян
Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа, буойун поэт, суруйааччы Тимофей Егорович Сметанин төрөөбүтэ 100 сылыгар аналлаах «Егор Чээрин» сэһэнинэн литературнай киэһэбитин саҕалыыбыт.
Слайд 3
Ыытааччы:Дима
Биир үйэ анараа өттүгэр, 1919 сыллаахха сэтинньи 11 күнүгэр Кэбээйи улууһун Кэбээйитигэр Дьөгүөр Сметанин иккис кэргэниттэн Настаа Левинаттан Тима уол 3 оҕоттон бастакынан күн сирин көрбүтэ.
Слайд 4.
Оскуолаҕа хойутаан, төрөппүттэриттэн көҥүлэ суох, 11 сааһыгар 1930 сыллаахха үөрэх дьыла бүтэрэ чугаһаабытын кэннэ киирбитэ.
Ыытааччы:Сандаара
Оскуолаҕа тахсар «Сардаҥа» хаһыаты Тима уол олус бэркэ уруһуйдаан киэргэтэр эбит. Учуутала биллэр поэт Гавриил Иванович Егоров- Биилин сабыдыалынан ону-маны айан суруйар идэлэммит. 1933 сыллаахха төрдүс кылааһы ситиһиилээхтик бүтэрбит.
Слайд 5.
Ыытааччы:Кристина
Онтон 13 сааһыгар Калинин аатынан колхуос көмөлөһөөччү суоччутунан анаммыт. Онтон Намҥа суоччут куурсун бүтэрэн, 1934 сыллаахха колхуоһугар үлэ күнүн, дохуотун ааҕар суоччут буолбут.
Слайд 6-7
Ыытааччы:Сандаара
1936—37 үөрэх сылларыгар Кэбээйи оскуолатыгар кэлин биллиилээх поэт буолбут Пантелеймон Тулааһынап директорынан үлэлии сылдьан литературнай куруһуок ыыппыт.
Слайд 7.
Ол куруһуокка Тимофей актыыбынай чилиэнинэн буолбут, илиинэн таһаарар сурунаалларыгар худуоһунньуктаабыт, бастакы хоһооннорун, кэпсээннэрин суруйбут.
Слайд 8
Ыытааччы:Саян
1939 сылтан Дьокуускайга кооперативнай техникумҥа үөрэммит. Онно кини Сергей Васильевы, БаалХабырыыһы, Леонид Попову кытта билсэр, суруйааччы Софрон Даниловы кытта доҕордоспут.
Слайд 9
Ыытааччы:Кристина
1942 сыллаахха Кэбээйиттэн сэриигэ ыҥырыллыбыт. Сибээскэ үөрэнэн, минометнай полкаҕа сулууспалаабыт. «Хорсунун иһин», «Бойобуой өҥөлөрүн иһин» мэтээллэринэн бэлиэтэммит.
Слайд 10-11
Ыытааччы:Дима
Фронтан, хаста да бааһыран,1944 сыллаахха дойдутугар төннүбүт.
Ол сыл Дьокуускайга пединститукка история үөрэҕэр киирбитэ да, доруобуйата мөлтөөн кыайан бүтэрбэтэх. Театр үлэһитэ Матрена Григорьевна Тарасованы кэргэн ылан,Татьяна диэн кыыс оҕоломмуттар.
Слайд 12
Ыытааччы:Сандаара
Тимофей Сметанин олоҕун бүтэһик сылларыгар Покровскайга «Советтар знамялара» диэн оройуон хаһыатыгар фронтовик суруйааччы Исай Никифоровтыын бэркэ тапсан үлэлээбит.
Слайд 13
Сэриигэ сылдьыбыт олоҕуттан «Саллаат сүрэҕэ» кинигэни, «Егор Чээрин» сэһэни суруйан бэчээттэппитэ. Баара суоҕа 28 сааһыгар, 1947 сыллаахха ыараханнык ыалдьан өлбүт.
Слайд 14
Сцена5а Өлүөнэ өрүс көстөр. Кутур5ан музыката тыаһыыр.
Чээрин ыскамыайкаҕа олорон сурук суруйа олорор
Слайд 15
Егор Чээрин саҥата: Ньургун
Быраатым Петя, балтым Катя! Сэриигэ хайдах сылдьыбыккын кэпсээ диэн эһиги былырыын суруйбуккут. Көрсүһэн олорон кэпсэтиэҕи, эһиги миигиттэн ырааххыт, онон суругунан эрэ кэпсииргэ тиийэбин.
Дьэ маннык……
Слайд 16 Сэрии фона.
Сцена харанарар, сырдыыр.
Сэрии кэмэ. «Туолбатах нэрээт»
(1кылаас инсценировката)
Слайд 17 Фон 2 класс
2 кл. Кимэн киирии
Музыка: сэрии тыаһа- ууһа.
Сэрии кэмэ. «Булт», «Кимэн киирии»
(2 кылаас инсценировката)
Слайд 18
(застакавка, сэрии тыаһа ууһа)
Сэрии кэмэ. «Өрүс уҥуор», «Тойон Чээрин», «Табаарыстар, мин Чээриммин», «Синиэлим быраһаай!»
(3кылаас инсценировката)
Слайд 19
Музыка: сэрии тыаһа- ууһа.
Сэрии кэмэ.«Снайпер саата», «Ыаллыы штабтар», «Дуб! Дуб! Мин Чээриммин», «Охсуһуу салгыы барар»
Слайд 20
Сцена5а Өлүөнэ өрүс көстөр
(4кылаас инсценировката)
Кутур5ан музыката тыаһыыр.
Чээрин ыскамыайкаҕа олорон сурук суруйа олорор
Слай 21
Егор Чээрин саҥата: Ньургун
Советскай Ийэ дойдубутун өстөөхтөртөн сыыйа босхолоон, Кыһыл Аармыйа арҕаа диэки барбыта. Ити кыһыл буурҕаны кытта мин сылдьыбытым да, ону билигин бөрүөм сиппэт.
Сэһэним бүтүүтүгэр биир биир фотокарточканы сыһыарыахпын баҕарабын…
Слайд22
Сцена5а Слайд уларыйар (Т.Сметанин фроннаа5ы хаартыската)
Эьиэхэ үчүгэй үөрэниини, олоххо ситиһиилэри баҕара хаалабын.
Егор Чээрин.
Слайд 23
Кутур5ан музыката улаатар.
Ыытааччылар бары тахсаллар.
Слайд 24
Ыытааччы:Дима
Буойун суруйааччы Тимофей Егорович Сметанин айан хаалларбыт чулуу айымньылара өлбөт- сүппэт үйэлээхтэр!
Ыытааччы:Кристина
Эр хорсун санаалаах саллаат доҕорбут кыайыыта, үлэтэ умнуллуо суоҕа, кэнчээри ыччакка кэпсэл буолуоҕа.
Слайд 25
Ыытааччы:Сандаара
Хорсун саллааттар албан ааттара эдэр ыччакка килбиэннээх холобур буолан, Ийэ дойдуну таптыырга ыҥырар сулус буола туруохтара!
Ыытааччы:Саян
Уруйдан эн, Саллаат, үйэлэртэн үйэлэргэ, көлүөнэттэн көлүөнэлэргэ!
Кыра кылаас о5олоругар викторина
Онлайн тест — викторина 1-4 класс http://www.triventy.com/join/130076
Викторина «Буойун суруйааччы, поэт, прозаик, драматург Тимофей Егорович Сметанин төрөөбүтэ 100 сыла» 8-11 класс (оонньуу кода 130243)
«Буойун суруйааччы, поэт, прозаик, драматург Тимофей Егорович Сметанин төрөөбүтэ 100 сыла» 8-11 класс
Оонньуу быраабылата:
Онлайн-тест викторина5а кылаас о5олоро бары телефоннарыгар Google киирэн бу аадырыһы суруйаллар — http://triv.in/130076 .
Онтон үөһээ строка5а -фамилияларын, ааттарын суруйаллар. Аллараа строкаҕа оонньуу кодун суруйар — 130243. Кылаас о5ото барыта киирбитин кэннэ оонньуу са5аланар.
Хас боппуруос ахсын эппиэттииргэ 25 сөкүүндэ бэриллэр. Биир боппуруос түөрт көрүҥ эппиэттээх, онтон сөптөөҕүн талан эппиэттииллэр.
Сыала:
— Т.Е. Сметанин олоҕор, айан үлэтин, айымньыларын аа5арга көҕүлээһин;
— О5ону бол5омтолоохтук үлэлииргэ иитии, билиилэрин хаҥатыы;
I. Олоҕо, айар үлэтэ
1.Тимофей Егорович Сметанин хаһан, ханна төрөөбүтэй?
— 1919 с. сэтинньи 25 күнүгэр Кэбээйи улууhугар төрөөбүтэ
— 1917 с. сэтинньи 15 күнүгэр Өлөөн нэһилиэгэр төрөөбүтэ
— 1915 с. сэтинньи 15 күнүгэр Покровскай нэһилиэгэр төрөөбүтэ
— 1915 с. сэтинньи 13 күнүгэр Чурапчы нэһилиэгэр төрөөбүтэ
2. Төрөппүттэрин аата?
— а5ата Егор Петрович Сметанин, ийэтэ Левина Екатерина Степановна
— а5ата Николай Николаевич Сметанин, ийэтэ Ольга Петровна
— а5ата Егор Николаевич Сметанин, ийэтэ Левина Анастасия Степановна
— а5ата Егор Иванович Сметанин, ийэтэ Лазарева Анна Семеновна
3. Сметаниннар хас оҕолоох этилэрий? Ааттаталаа
— 5: Тима, Володя, Катя, Петя, Майя
— 4: Тима, Катя, Игорь, Петя
— 3: Тима, Петя, Катя
— 2: Тима, Петя
4. Тимофей Сметанин кыра эрдэ5инэ таптаан ким диэн аатыыр этилэрий?
-Быһыйа
-Быллай
-Тиихэй
-Тоһугур
5. Тимофей оскуола5а хас сааһыгар киирбитий?
-7 сааһыгар 1927 сыллаахха киирбит.
-9 сааһыгар 1930 сыллаахха киирбит.
-10 сааһыгар 1930 сыллаахха киирбит.
-11 сааһыгар 1930 сыллаахха киирбит.
6.Сэриигэ хорсуннук өстөөҕү кырган ханнык мэтээллэринэн наҕараадаламмытай?. Ааттаталаа.
— «Бойобуой үтүөлэрин иһин», «Хорсунун иhин»
-«Хорсунун иһин», «Кыһыл сулус» мэтээл
-Аҕа дойду сэриитин 1 степеннээх орден», «Хорсунун иhин»
-«Германияны ылыы иһин»
7. Хаҥалас улууһун Покровскайыгар ханнык хаһыат редакциятыгар үлэлээбитэй?
-Хаҥалас
-Хангалас
-Советтар знамялара
-Өлүөнэ очуостара
8. Редакция5а бэркэ тапсан үлэлээбит доҕоро, фронтовик суруйааччы аата?
— Эллэй
-Исай Никифоров
-Виктор Тапыев
-Болот Боотур
II. Т. Сметанин айымньыларыгар ыйытыктар
9.Оҕолорго аналлаах ханнык остуоруйаларын билэ5ин?
-«Куоска олонхото», «Күөрэгэй», «Куоскалар уонна саһыл»
-«Саппыкылаах куоска», «Күөрэгэй», «Таал-таал эмээхсин»
-«Ба5а аттаммыта», «Кыһыл бэргэһэчээн», «Маша уонна эһэ»
-«Куоска олонхото», «Золушка», «Эриэппэ»
10.Бу ханнык айымньытыттан быһа тардыыный?
«Иччилэрин соруда5ар
Икки куоска барбыттар,
Аара сииргэ анааннар
Халбаһыыны ылбыттар….”
-«Саппыкылаах куоска»
— «Куоска дьиэтэ»
— «Куоскалар уонна саһыл»
— «Мэхээлэчээн булчут кэпсээннэрэ»
11.Остуоруйа аата?
«Даах-дарараах,
Даах-даах,
Я — тураах,
Ты — дураак,
Даа, дураак
Дураак!.»
— «Куоска түүлэ»
-«Куоска уонна турах»
-«Куоска олоҥхото«
-«Куоска уонна саһыл»
12. «Куоска олоҥхото» остуоруйа5а уол тугу гыммытын иһин тураахтыын, ыттыын, ынахтыын бары сэмэлээтилэр?
мэниктээбитин иһин
— уруогун аахпакка иккис сыл хаалбытын иһин
-ас биэрбэтэҕин иһин
-дьээбэлээбитин иһин
13.Бу ханнык остуоруйаттан быһа тардыыный?
« …Киэһэ эр киһи кэлбитигэр ойоҕо: «Кыыһыҥ оҕобун өлөрөрүгэр тиийдэ, тугу да үлэлээбэт, куруук этиһэр, киэр гын, икки харахпар көрдөрүмэ, эбэтэр иккиэн дьүгэлийиҥ!-диэн икки саннын хабыалана тоһуйда.»
—Күөрэгэй
-Куоска олоҥхото
-Куоскалар уонна саһыл
-Егор Чээрин
14. «Күөрэгэй»остуоруйа5а маача5а ийэ уолун аата кимий?
-Олоо
-Алгыс
-Аапый
-Андрей
15.Саамай кыра кутуйахха Күөрэгэй ким диэн аат биэрбитэй?
Пи-пи
Туораах
Түргэн
Аччыгый
16.Кутуйахтар кыыска махтанан тугу булан биэрдилэр
— харчы
— туораах
— тараах
— манньыаттаах кылаат
17.Күөрэгэйи өлөр өлүүттэн ким быыһыырый?
-ыт
-Мойот
-куобах
-А5ата
18. Тимофей Сметанин сэрии тематыгар о5олорго анаан суруйбут айымньыта республиканскай бириэмийэни ылбыта. Сэһэн аата?
-«Саллаат сүрэҕэ»
-«Егор Чээрин»
-«Саллаат ахтылҕана»,
-“Саллаат»
19.Егор Чээрин кимий?
— саллаат
— снайпер
-разведчик
-танкист
20.Егор Чээрин хайдах снайпер буолла?
— сэриигэ үчүгэйдик ытарын көрөн
-дойдубар булчут этим, снайпер буолуохпун сөп диэн тылланар
— саха киһитэ барыта бултаан аһыыр ,снайпер диэн
— массыынаннан айаннаан иһэн оҕонньор саатынан куһу ытан өлөрбүтүн иһин
21.Егор Чээрин нуучча до5оро?
-Гурьянов
-лейтенант Лобада
-повар Бычков
-Үс Ньукулай
22. Чээрин ханна сылдьан немецтэргэ билиэҥҥэ түбэһэрий?
-ойуурга
-разведка5а
-ыалыы штабка баран иһэн
-охсуһуу кирбиитигэр сылдьан
23.Егор Чээрин ниэмэстэртэн билиэнтэн куотарыгар тугун хаалларбытай?
-саатын
-табаҕын
-синиэлин
-саппыкытын
24.Егор Чээрин билиэн түбэһэн баран, тыл этиттэрбиттэригэр ханнык тылынан саҥарарый?
-сахалыы
-нууччалыы
-ниэмэстии
-английскайдыы
25. «Егор Чээрин» сэһэн бу ханнык кэпсээниттэн быһа тардыыный?
“Өстөөх саллаата кэлэн мин сытар булууһум аанын аһар.
—Русс, таҕыс! Русс! «Наада буоллаххына киирэн таһаарыаҥ ээ»- дии санаата. Өстөөх саллаата быган туран хаһыытыыр: — Русс та5ыс!»
— “До5оттоор, мин Чээриммин”
-“Снайпер саата”
— “Синиэлим, быраһаай!”
— “Ыаллыы штабтар”.
Т. Е.Сметанин виртуальнай кинигэлэри аах
О5олоор, бу кинигэлэри аа5ыанииннинэ регистрациялана5ын, оччо5о кинигэ бары страницата арыллар. Ввойди в систему диэн баттаан уонна бу номердары суруй: № читательского билета 98378, Пароль: 987654321 (бу сыыппаралары суруйдаххытына кинигэ бары страницаларын аа5ыахха соп)
САЛЛААТ СҮРЭҔЭ.-Якутскай:САССР государственнай изд-вота, 1945.-62 с. https://e.nlrs.ru/online/12566
КУОСКА ОЛОҤХОТО.- Якутскай: САССР государственнай изд-вота, 1945.- 62 с. https://drive.google.com/file/d/1xDfxXqjiDjMzDuJX-NRJ55-4-wD6SCpR/view
ТАЛЫЛЛЫБЫТ АЙЫМНЬЫЛАР / Тимофей Сметанин ; [хомуйан оҥордо Софрон Данилов]. — Якутскай : САССР Госиздата, 1951. — 251 с. https://e.nlrs.ru/online/29847
ЛООКУТ УОННА НЬУРГУҺУН : (Лирич. драма в 4 д., 8-ми карт) / М-во культуры ЯАССР, Таттинский народ. театр. — Якутск : Кн. изд-во, 1962. — 7 с. https://e.nlrs.ru/online/12577
ТАЛЫЛЛЫБЫТ АЙЫМНЬЫЛАР / Тимофей Сметанин ; [хомуйан оҥордо Софрон Данилов]. — Якутскай : САССР Госиздата, 1951. — 251 с. https://e.nlrs.ru/online/29847
ТАЛЫЛЛЫБЫТ АЙЫМНЬЫЛАР / Тимофей Сметанин ; [хомуйан оҥордулар Софр. П. Данилов уонна П. Д. Аввакумов ; кылгас коммент. оҥордо П. Д. Аввакумов]. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1969. — 462, [2] с. https://e.nlrs.ru/online/12570
КОПЫРИН, НИКОЛАЙ ЗАХАРОВИЧ Тимофей Сметанин (олоҕо уонна айымньыта) / АН СССР. Якут. филиал Сиб. отд-ния. Ин-т языка, литературы и истории. — Якутск : Кинигэ изд- вота, 1976. — 128 с. https://e.nlrs.ru/online/30802
КӨРСҮҺҮӨХПҮТ: КЭПСЭЭННЭР, СЭҺЭННЭР / П.Аввакумов хомуйда, Н.Е.Федулова уруһуйдара. – Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1979. – 176 с. https://drive.google.com/file/d/1l-X51V7Y7T70PsdWvb9O6xx5hoQVXWla/view
КҮӨРЭГЭЙ — Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, Якутскай к., 1984.. https://drive.google.com/file/d/1DgG-h6JgSa2Vb0PWnY6x20-bDDmubSFh/view
КУОСКА ОЛОҤХОТО: кыра оҕолорго остуоруйа.- Якутскай, 1976.-15с. https://e.nlrs.ru/open/12571
ЕГОР ЧЭЭРИН: Сэһэн улахан уонна орто саастаах оскуола оҕолоругар / Е.М. уруһуйа.-Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1985.-56 с. https://drive.google.com/file/d/14XdjLVFDiwOr5DpfZKc96jtSUFx-PpTD/view
МЭХЭЭЛЭЧЭЭН БУЛЧУТ КЭПСЭЭННЭРЭ.- Саха сиринээҕи кинигэ издательствота, Якутскай к., 1986. https://drive.google.com/file/d/1fzdMerBg2UXE7drmgaprGP-gG4wuIIkN/view
ИККИ ТОМНААХ АЙЫМНЬЫЛАР. 1 Т. /Художник И.Н. Жергин. Дьокуускай : Бичик, 1999. – 208 с. https://drive.google.com/file/d/1zuSGYo8QTrBJVVTZuatNIzVN8VO1Xa-l/view https://drive.google.com/file/d/1zuSGYo8QTrBJVVTZuatNIzVN8VO1Xa-l/view
ИККИ ТОМНААХ АЙЫМНЬЫЛАР. 2 Т. / Хоһооннор, поэмалар, кэпсээннэр, драмалар /А.И. Аржаков хомуйан оҥордо, А.Д. Аввакумов аан тылы суруйда. – Дьокуускай: Бичик, 1999. – 208 с. https://drive.google.com/file/d/1qjlKp7sL6ak63G5cyvx5hZB5yVPYXenA/view
КҮӨРЭГЭЙ. – НКИ «Бичик», Якутскай к., 2002. https://drive.google.com/file/d/1xDfxXqjiDjMzDuJX-NRJ55-4-wD6SCpR/viewhttps://e.nlrs.ru/open/1151
АЙЫМНЬЫЛАР: КЭПСЭЭННЭР, СЭҺЭННЭР, ПЬЕСАЛАР, АХТЫЫЛАР / Тимофей Сметанин ; [хомуйан оҥордо Л. Н. Иванова]. — Дьокуускай : Бичик, 2015. — 526, [1] с. https://e.nlrs.ru/open/12574
СТИХИ, РАССКАЗЫ, РАССКАЗЫ, ПОВЕСТИ, СКАЗКИ, ПЬЕСЫ ДЛЯ ДЕТЕЙ / Т.Е.Сметанин : [МБУ «КУБ им.Т.Е. Сметанина»; литературный редактор Н.А.Лугинов]. – Якутск : Алаас, 2017. – 208 с. https://drive.google.com/file/d/1HsXnH3fz0Mplo6a1juypFQTelwQRyxEv/view
БОРОҤ КУОБАХ ҮӨРЭММИТЭ: остуоруйа : кыра кылаас оҕолоругар / Тимофей Сметанин ; [хомуйан оҥордо З. А. Егорова ; худож. М. О. Охлопкова]. — Дьокуускай : Бичик, 2009. — 15, [1] с. https://e.nlrs.ru/open/12575
СЭҺЭН. КЭПСЭЭННЭР: [орто саастаах оскуола оҕолоругар] / Тимофей Сметанин ; [хомуйан оҥордо М. В. Мигалкина ; киирии тыл авт. Сэмэн Тумат]. — Дьокуускай : Бичик, 2014. — 125, [2] с. https://e.nlrs.ru/open/12576
СМЕТАНИН ТИМОФЕЙ ЕГОРОВИЧ ТӨРӨӨБҮТЭ 75 СЫЛЫН ТУОЛУУТУГАР: [брошюра] / [хомуйан оҥордо Е.С. Ноговицына ; аан тыл авт. П. Аввакумов]. — Сангаар : [и. с.], 1994. — [17] с.https://e.nlrs.ru/online/31489
Т.Е. СМЕТАНИН: АХТЫЫЛАР, ЫСТАТЫЙАЛАР. / [хомуйан оҥордо А.И.Аржаков] – Дьокуускай : Бичик, 2009. – 176 с. https://drive.google.com/file/d/191Pv84GEygDBTZZlQ472tKRNaYMq_JOF/viewhttps://drive.google.com/file/d/191Pv84GEygDBTZZlQ472tKRNaYMq_JOF/view..
Т.Е. СМЕТАНИН «ЕГОР ЧЭЭРИН» КИИНЭТЭ
Тимофей Сметанин үбүлүөйүгэр тахсыбыт видео матырыйааллары көр
«Аал Луук мас» биэриигэ: суруйааччы Тимофей Сметанин төрөбүтэ 100 сыла
Тимофей Сметанин «Үчүгэйин да, тыыннаах буолар» хоһоонун ааҕар Марк Филиппов, Центр досуга шахтеров директора