Яковлев Василий Семенович -Далан
(01.04.1928-27.11.1996)
Мин норуотун туһа диэн олорбутум…
Дьоллоох буолуҥ, бар дьонум!
Далан
Василий Семенович Далан (01.04.1928-27.11.1996) — саха норуодунай суруйааччыта, биллиилээх прозаик, педагогическай наука кандидата. 1928 сыллаахха муус устар 1 күнүгэр Боотурускай (Чурапчы) улууһун Кытаанах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Суруйааччы айбыт аҕата Семен Иннокентьевич Яковлев 1900 сыллаахха, оттон күн сирин көрдөрбүт күн күбй ийэтэ Варвара Ивановна 1905 сыллаахха эмиэ Боотурускай улуу7угар т6р66б8т-86скээбит дьон.
Колхозтаах бааһынай уола В. Яколвев Чурапчытааҕы педучилищены, Дьокуускайдааҕы пединститукка уһулуччу үчүгэйдик үөрэнэ сылдьан, сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн 1952 с. репрессияламмыта. 2 сыл хайыы эрэйин-буруйун билбитэ. Ити кини литература5а киириитир 6р сылларга харгыстаабыта.
Кэлин өр сылларга учууталынан, оскуолаҕа завуһунан, директорынан, үөрэх салаатыгар инспекторынан, Дьокуускайдааҕы учууталлар билиилэрин үрдэтэр институт кафедратын сэбиэдиссэйинэн үлэлээн баай педагогическай опыты хаһааммыта. Эдэр көлүөнэни иитиигэ өр сылларга үтүө суобастаахтык үлэлээбит В.С.Яковлев 1976 сыллаахха Далан диэн псевдонимынан “Дьикти саас” сэһэнин “Хотугу сулус” сурунаалга бэчээттэппитэ. Бу сэһэнигэр Саха сиригэр интеллектуальнай сайдыылаах эдэр дьон үүнэн-сайдан иһэллэрин, кинилэр олоххо кырдьыктаах суолу тутуһалларыгар көрсөр ыарахаттарын, моһоллорун дириҥ реалистическай күүстээхтик арыйан көрдөрбүтэ. 1978с. туспа кинигэ буолбута.
Далан айар үлэтин сүнньүнэн икки суолга хайытыахха сөп: билиҥҥи кэми уонна Саха сирин ааспыт олоҕун, былыргы историятын ойуулуур айымньыларга. Саха суруйааччыларыттан аан бастакынан (нуучча да литературатыгар бу сэдэх көстүү) историческай темаҕа бөдөҥ айымньылардаах, бу темаҕа улахан хоннохтоохтук ылсан үлэлээбит суруйааччы буолар.
Салгыы суруйааччы 1979с. «Аар тайҕам суугуна» диэн айылҕа харыстабылыгар анаммыт сэһэнэ Далан диэн литературнай аат мээнэҕэ ылыллыбатаҕын ааҕааччыларга итэҕэппитэ.
Талаанын саҥа кэрдиистэринэн саха былыргытын уус-ураннык көрдөрөр историческай хабааннаах айымньылар буолбуттара. 1983с. тахыбыт «Тулаайах оҕо» сэһэнэ кыргыс үйэтинээҕи кэмҥэ Саха сиригэр олорбут норуоттар олохторун-дьаһахтарын көрдөрүү биир чаҕылхай холобура. Суруйааччы бу темаҕа сүрүн үлэтинэн буолбут «Тыгын Дархан» историческай романа 1993с. күн сирин көрөн, ааҕааччылар биһирэбиллэрин, критиктэр үрдүк сыанабылларын ылбыта, республика общественноһын иһигэр киэҥ кэпсэтиини күөдьүппүтэ. Туох да күүркэтиитэ суох бу роман саха литературатын саамай үрдүк ситиһиитэ. «Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын» (1991), «Кынаттаах ыралар» (1988) романнарын, «Тыгын Дархан» историческай романа (1993), «Дьылҕам миэнэ» (1994) автобиографическай роман-эссетын суруйан ааҕааччыларга хаалларбыта.
Оҕолорго анаан «Хотугу номохтор» (1979 с.), «Тэппэй боччумурар» (1984 с.) уонна «Саха төрдө» (1993 с.) кинигэлэри таһаартарбыта.
Суруйааччы «Дьикти саас» сэһэнинэн 2013 сыллаахха киинэ уһуллубута (реж. Никита Аржаков).
Үһүйээннэри, номохтору, кэпсээннэри, очеркалары түммүт биир бэлиэ кинигэтэ «Кэриэн ымыйа» 1988 с. күн сирин көрбүтэ.
Общественнай олоххо активнайдык кыттарын үгүс ахсааннаах публицистическай уонна проблемнай ыстатыйалары, суоллааҕы бэлиэтээһиннэрэ туоһулууллар.
П.А. Ойуунускай аатынан Саха Республикатын Государственнай бириэмийэтин лауреата. Педагогическай наука кандидата.
1979 с. ССРС Суруйааччыларын союһун чилиэнэ.
В.С. Яковлев биллиилээх общественнай деятель этэ. Кини өссө улуу Өксөкүлээх Өлөксөйтөн саҕалаан саха аатырбыт суруйааччылара П.А.Ойуунускай, Сем. уонна Софр. Даниловтар илдьэ испит кырдьыктаах уонна ыраас магистральнай суолларыттан харыс да халбаҥнаабатаҕа, олоҕун тиһэх күнүгэр тиийэ төрөөбүт норуотун интэриэһинэн салайтаран үлэлээбитэ, айбыта. Кини үгүс элбэх публицистическай ыстатыйаларыгар, этиилэригэр уонна бэйэтин өлбөт-сүппэт айымньыларыгар сахатын норуота киһи-аймах сайдан иһэр цивилизованнай ыллыктаах суолун тутуһарыгар, кини өйүн-санаатын сирдээччи бөдөҥ общественнай деятеллэртэн биирдэстэрэ этэ.
Сахалар бастакы Президеммит М.Е.Николаев ыытар политикатын кэрэхсиирэ, өйүүрэ, Саха сиригэр бэйэ государственнай былааһын — суверенитеты олохтоон, федеративнай дуогабарга тирэҕирэн общественнай-политическай, социальнай- экономическай, национальнай-культурнай боппуруостар быһаарыллаллара сиэрдээҕин уонна наадалааҕын ыйара.
Далан саха норуотугар эрэ таптаппыт суруйааччы буолбатах, кини киэҥ Россия уонна бырааттыы республикалар ааҕааччылара билэр, кэрэхсиир прозаиктара этэ. Ол чаҕылхай туоһутунан буолуохтарын сөп 1987 сыллаахха Москваҕа буолбут Россия суруйааччыларын мунньаҕар Далан айымньыларын дьүүллэһиигэ кыттан нуучча уонна атын омук суруйааччыларын эппит үтүө тыллара, Орто Азия дойдуларын хомуһун тыллаахтара Далаҥҥа үтүө сыһыаннара, ытыктабыллара.
Кини Саха Республикатын П.А.Ойуунускай аатынан Государственнай бириэмийэтин лауреата, “Чолбон” литературнай уус-уран сурунаал кылаабынай редактора, педагогическай наука кандидата, Саха Республикатын Духовноһын академиятын академига, “Доҕордоһуу” орден кавалера этэ.
ОЛОҔУН ОЛУКТАРА
- 1928 сыллаахха муус устар 1 күнүгэр Чурапчы улууһун Кытаанах нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
- 1936 сыллаахха Кытаанах оскуолатыгар маҥнайгы кылааска үөрэнэ киирбитэ, сэттэ кылааһы бэрт ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрбитэ.
- 1948 с. Чурапчытааҕы педагогическай училищены бүтэрэн, Дьокуускайга пединститут историческай факультетын студена буолбута. Науканан интэриэһиргиир, билиигэ-көрүүгэ дьулуһар баҕалаах студент историк учуонай Г. П. Башарин куруһуогар дьарыктаммыта.
- 1952 с. Василий Яковлев уонна кини доҕоро Михаил Иванов (Багдарыын Сүлбэ) политическай буруйдааһыҥҥа балыллан, хаайыыга киирбиттэрэ. Мантан 1954 с. толору реабилитацияламмыттара уонна институттарын бүтэрбиттэрэ.
- 1954 сыллаахха хаайыыттан тахсан баран, Дьокуускайга баар Учууталлар билиилэрин үрдэтэр республиканскай институкка оҕолорго кылаас таһынан билиини- көрүүнү биэрии инструкторынан үлэлээбитэ.
- 1955 сыллаахха саас үөрэҕин ситэрэн, пединститукка госэкзаменнарын туттарбыта.
- Идэтинэн Усуйаана, Нам, Чурапчы улуустарыгар учууталлаабыта.
- 1977 с. «Хотугу сулус» сурунаал редакциятыгар проза салаатын сэбиэдиссэйинэн улэҕэ киирбитэ.
- 1979 с. ССРС суруйааччыларын Сойууһун чилиэнэ.
- 1981 с. педагогическай наука кандидата буолбута.
- 1992 с. “Чолбон” сурунаал кылаабынай редакторынан талыллан олоҕун тиһэх күннэригэр диэри үлэлээбитэ.
- 1996 сыллаахха сэтинньи 27 күнүгэр өлбүтэ. Дьокуускайга көмүллүбүтэ.
Дьиэ кэргэнэ, аймахтара
Бастакы кэргэнин Колпашникова Клавдия Петровнаны кытта 1955 с.холбоспуттар, 1962 с. арахсыбыттар. Саха тылын учуутала этэ, Нам училищетыгар өр кэмҥэ үлэлээбитэ. Биир Ньургун дин уоллаахтар этэ.
Иккис кэргэнэ — Яковлева Яна Викторовна[1]. Яна Алехина математик идэлээҕэ, Чурапчыга олохсуйан олорбут Виктор Гекгорович Алехин диэн учуутал киһи кыыһа этэ. Үс оҕоломмуттара: улахан кыыстара Ольга 1963 сыллаахха төрөөбүтэ, сыл буолан баран, Семен диэн уол оҕо төрөөбүтэ; онтон 1966 сыллаахха кыра кыыстара Лолита төрөөбүтэ.
АЙЫМНЬЫЛАРА
Дьикти саас: Сэһэн.-Якутскай, 1978.
Аар тайҕа суугунаа: Сэһэн.-Якутскай, 1980.
Тулаайах оҕо: Роман.-Якутскай, 1983.
Кынаттаах ыралар: Роман.-Якутскай, 1990.
Доҕоруом, дабай күөх сыырдары: Роман.-Якутскай, 1991.(первоначальное название «Кэтэһиилээх кэмнэр», Взойди, друг на зелёные холмы), 1975—1982
Тыгын Дархан: Историческай роман.-Дьокуускай, 1993
АЙЫМНЬЫЛАРА НУУЧЧАЛЫЫ ТЫЛЫНАН
Леденды Белого Севера.-Иркутск, 1985.
Глухой Вилюй: Роман.-М.: Современник, 1986.
Глухой Вилюй: Роман.- Якутск, 1993.
Тыгын Дархан: Историческай роман.-Екатеринбург, 1994.
*************
НАҔАРААДАЛАРА УОННА ЫТЫК ААТТАРА
- Саха норуодунай суруйааччыта
- «Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии 1941—1945 сс. килбиэннээх үлэтин иһин» мэтээл
- «Үлэ бэтэрээнэ» мэтээл
- П. А. Ойуунускай аатынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин государственнай бириэмийэтин лауреата
ААТЫН ҮЙЭТИТИИ
Чурапчы улууһугар Кытаанах оскуолата В. С. Яковлев — Далан аата иҥэриллибитэ.
Олорбут дьиэтигэр мемориальной дуоска сэтинньи 27 күнүгэр 1997 сыллаахха туруоруллубута
В.С. Яковлевка аналлаах мэнэ таас өйдөбүнньүк баар
Айхал ГОК фабрика 49.48 карааттаах алмааһыгар «Суруйааччы Яковлев-Далан» диэн аат иҥэрбиттэрэ (Приказ генерального директора АК «АЛРОСА» от 06.05.1997).
****************
Яковлев Василий Семенович –Далан- народный писатель РС(Я), прозаик, драматург, публицист, член СП СССР (1979), СП России и Якутии (1992). Лауреат Государственной премии РС(Я) им. П.А. Ойунского (1993), кандидат педагогических наук, академик Академии духовности РС(Я).
Родился 1 апреля 1928 года в Кытанахском наслеге Чурапчинского улуса Якутской АССР в крестьянской семье. В 1948 году окончил Чурапчинское педагогическое училище, продолжил обучение на историческом факультете Якутского педагогического института (1955).В 1952 году на 4-м курсе обучения Василий Семёнович был безвинно репрессирован по ложному политическому обвинению в национализме («по делу профессора Г. П. Башарина»). Полностью реабилитирован в 1954 году. Завершил учёбу только в 1955 году. Работал заведующим кабинетом внеклассной работы Якутского института усовершенствования учителей, учителем, завучем и директором в школах Намского и Чурапчинского улусов. С 1977 года работал в журнале «Чолбон» заведующим отделом прозы, с 1992 года — главным редактором.
В. С. Яковлев — член Союза писателей СССР с 1979 года, кандидат педагогических наук, академик Академии духовности Республики Саха (Якутия).
В 1976 году сельский учитель В. С. Яковлев под псевдонимом Далан опубликовал на страницах республиканского журнала «Хотугу Сулус» своё первое произведение — повесть «Дьикти саас» (Дивная весна). Первая повесть, написанная на материалах двадцатилетней педагогической работы, о выпускниках сельской школы, получила положительные отклики читателей и литературных критиков. В 1978 году повесть была издана Якутским книжным издательством.
В творчестве писателя нашли отражение многие факты и события из истории родного народа: трагедия земляков-чурапчинцев в годы войны, картины студенческой жизни в послевоенной Якутии, репрессии, трагически решившие судьбы людей в 50-х годах.
Широкую признательность получили романы на историческую тему: «Тулаайах о5о» («Сирота», 1983), «Тыгын Дархан» (1993), переведенные на русский язык; о современной жизни «Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын» («Взойди, друг на зеленые холмы»), “Кынаттаах ыралар” (“Крылатые мечты”) и другие.
В романе “Тулаайах о5о”впервые в якутской литературе на художественном уровне воссоздана ранняя история народов Якутии. Выход романа “Тыгын Дархан”стал большим событием в литературной и культурной жизни народа саха. В нем отражены история якутского народа XVII века до прихода русских. В 2020 г. Эдуард Аржаков снимал исторический художественный фильм «Тыгын Дархан». Автор книг «Хотугу номохтор» («Северные легенды», 1979), «Тэппэй боччумурар» («Тэппэй взрослеет», 1984) и «Саха төрдө» («Корни народа саха», 1993). Некоторые его произведения для детей переведены на русский и казахский языки.
Писатель-педагог В. С. Яковлев — Далан написал для детей книги «Тэппэй боччумурар» (Тэппэй взрослеет, 1984), «Легенды Белого Севера» (1985), «Кэриэн ымыйа» (1988), «Белые стерхи Севера», и другие.. Он также был составителем хрестоматии «Якутская литература» для Х класса. Некоторые его произведения для детей переведены на русский и казахский языки.
В годы перестройки В.С. Яковлев выступал за широкие демократические преобразования, за экономический и политический суверенитет, за то, чтобы в республике утвердилась президентская форма исполнительной власти. Был руководителем Комиссии по присуждению Государственной премии имени А.Е. Кулаковского-Өксөкүлээх Өлөксөй, членом Общественно-консультативного Совета при Президенте РС(Я).
2.1. Оскуола фондатыгар баар айымньылара. Кинигэлэр. Произведения в фонде школы. Книги
Далан
Аар тайҕам суугуна : cэһэн / Далан ; И. А. Маччасынов уруһуйа. — Якутскай : Саха сиринээҕи кинигэ изд-вота, 1980. — 196, [1] с.
Далан “Аар тайҕам суугуна” диэн айымньыта 1980 сыллаахха “Сибиир билиҥҥи сэһэнэ” диэн серияҕа бэчээттэнэн тахсыбыта. Бу сэһэн төрөөбүт дойдуга уонна айылҕаҕа сыһыаны, тулалыыр эйгэни харыстааһыны көрдөрөр. Сэһэн Өлүөсэ диэн эдэр учуутал киһи аатыттан кэпсэнэр. Кини Нина диэн маҕаһыыҥҥа бэрэдэбиэһинэн үлэлиир нуучча кэргэннээх, детсадка сылдьар Лена, Ньургун диэн оҕолордоох. Эдэр ыалы кытта куоракка киирэн кыстыыр, кырдьаҕас эбээлэрэ олорсор. Балаайа нууччалыы билбэт буолан кийиитинээн сатаан кэпсэппэт, аны куоракка мунан хаалыам диэн таһырдьа тахсыбат. Хата сиэннэрин кытта бодьуустаһан аралдьыйар. Онон тэһийбэккэ сайылыгар тахса сатаабыта ыраатта. Уоппускаларыгар Өлүөсэ кэргэнин тылыгар киллэрэн, бары дойдуларыгар сайылыкка таҕыстылар. Сайылыкка Мааппа эмээхсин, Балаайа быраата Пуд Ильич кэргэнэ Катялыын көрсөн үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар. Сайылыкка тулатынааҕы ыаллара суохтар, дьиэлэр бары өтөхсүйэн тураллар. Эмээхситтэр сайылыкка таҕыстахтарына. сайын аайы манна аймахтар мусталлар эбит.
Далан “Аар тайҕам суугуна” диэн айымньытыгар сахалыы сиэр-туом, булт үгэһэ, киһи айылҕаҕа сыһыана көстөр. Бу айымньы тулалыыр эйгэни харыстааһын уонна айылҕа баайын табыгастаахтык туһаныы сытыы боппуруостарыгар анаммыт.
**********
Далан.
Тулаайах оҕо: Роман /С.С. Скрябин уруһуйа.-Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1983.-352 с.
Роман-первая попытка освещения в художественной форме ранней истории якутского народа, написан на основании устного народного творчества -исторических преданий и рассказов о заселении якутами бассейна реки Вилюй, о продвижении ими скотоводства и коневодства на Крайний Север.
*****
Далан
Кынаттаах ыралар: Роман / В.С. Парников уруьуйа.-Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1990.-520 с.
Роман посвящен проблемам якутского села. Авторы также занимают вопросы нравственного становления личности.
*******
Далан
Тыгын Дархан : роман / Далан ; [В. С. Парников уруһуйа]. — Дьокуускай : Бичик, 1993. — 509, [1] с.
Саха сиригэр 16-17 үйэлэр кирбиилэринээҕи кэм ойууланар. Роман сүрүн дьоруойа – сүөһү итиитинэн дьарыгырар норуот аҕа баһылыга Тыгын Дархан олоҕо – дьаһаҕа, кини Или тэрийэ сатаабыт дьаһаллара уонна сырыылара ойууланаллар.
Тыгын Дархан Урааҥхай сахалары биир Илгэ түмэр санаатын улуустары кытта уруулаһыыга олоҕуран ситиһиэн сөптөөҕүнэн ааҕар буолан уон улуустары ыҥырталаан Уйгу Тунах ыһыаҕын тэрийэр.
********
Далан.
Саха төрдө: Кыра саастаах оскуола оҕолоругар /В.Н. Ноева уруһуйа.- Дьокуускай: «Бичик» нац. Кинигэ кыһата, 1993.-48 с.
Автор саха төрүт культуратын –итэҕэлин, эрдэтээҥи историятын туһунан өйдөбүлү биэрэргэ кыһанар. Былыр былыргыттан уос номоҕо буолбут норуот сэһэннэрин оҕоҕо өйдөнүмтүө гына саас-сааһынан сэһэргиир.
*******
Далан.
Глухой Вилюй : роман / Худож. Шапошникова Т. Е. — Якутск : Нац. кн. изд-во «Бичик», 1993. — 336 с.
Роман известного прозаика Далана (Яковлева В.С.) повествует о далеком прошлом якутского народа. Действие романа относится к XVI веку до вхождения Якутии в состав России, когда якуты, разделенные на племена, переживали трудные времена кровавых междоусобиц. Жестокая межплеменная вражда угрожала самому существованию якутского народа.
В основу романа положены народные предания, легенды и сказания якутов.
*******
Далан (1928-1996).
Тыгын Дархан : роман / Далан ; авториз. пер. с якут. А. Е. Шапошниковой ; [худож. В. С. Парников]. — Якутск : Бичик, 1994. — 432 с.
Многоплановый исторический роман народного писателя Республики Саха, лауреата Государственной премии имени П. А. Ойунского Далана (Василия Семеновича Яковлева) — первое в якутской литературе произведение, обращенное ко времени и деяниям Тыгына — личности, с чьим именем связан один из поворотных пунктов в истории народа саха. Его образ воссоздан на фоне широкой панорамы жизни родов саха до прихода русских. Роман написан не в духе устоявшихся традиционных взглядов на события XVI — XVII вв., а с поэзией нового мышления.
*******
Далан
Дьыл5ам миэнэ: Роман-эссе /Худож. А. Евстфье — Дьокуускай к. Нац. кинигэ кыьата «Бичик», 1994-448 с.
Автор бу романыгар хайдах репрессияҕа тубэһэн эрэйи көрбүтүн, хаайыы олоҕун-дьаһаҕын киһини долгутар гына сэһэргиир. Маны кытта сэргэ оҕо эрдэҕинээҕи, сэрии сылларынааҕы саха сиригэр бүрүүкээбит ыар олоҕу ойуулуур.
*******
Далан.
Дьикти саас.- 2-с тахс. — Дьокуускай : Бичик, 2001. — 336 с.
Хайа баҕарар эдэр киһиэхэ орто оскуола кэнниттэн ханна барабын, туох идэни ылабын, олоххо суолбун хайдах булабын диэн санаа киирэн эрдэҕэ. Бу кэм тардыытыгар сылдьар эдэркээн киһи өйү-санааны, дьулууру этэр-кэпсиир айымньыга наадыйар. Оннук эдэр дьон кыһалҕаларын өйдүүр педагог, саха народнай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан «Дьикти саас» диэн сэһэнин чопчу бу кэрдиис кэм дьонугар туһаайда. Айымньы күн бүгүҥҥэ диэри ааҕыллар кистэлэҥэ итиннэ сытар.
«Дьикти саас» «Уран тыл уустара» серияҕа хос бэчээттэнэр.
*******
Далан.
Жизнь и судьба моя: Роман-эссе /Далан; пер. с якут. яз.: С.С. Осипова, М.Е. Алексеевой («Сияние Севера»). — Якутск : Бичик, 2003. — 336 с.
В романе-эссе народного писателя, необоснованно осужденного в годы культа личности, в автобиографической форме рассказывается о тяжелых годах, проведенных в заключении, о тяготах, выпавших на долю жертв ГУЛАГа. Основываясь на документальные данные и реальные факты, автор открывает трагические страницы истории репрессий родного народа, особенно элиты-руководителей всех уровней и интеллигенции, проведенных в течение многих десятилетий вплоть до 1986 г.
*******
Далан
Аҕыс томнаах айымньылар. /Далан ; [хомуйан оҥордулар: Д.Е. Васильева, Н.Е. Винокуров-Урсун; редкол.: А.К. Акимов уо.д.а.].-Дьокуускай: Бичик, 2005.-608 с. (Саха литературатын классиктарын библиотеката).
1-кы т.: Сэһэннэр «Дьикти саас», «Аар тайҕам суугуна».-Дьокуускай: Бичик, 2005.-608 с.
Бастакы томҥа Далан сэһэннэрэ таҥыллан киирдилэр. «Дьикти саас» маҥнай «Хотугу сулус» сурунаалга бэчээттэнэн киэҥ сэҥээриини ылбыта. Оттон «Аар тайҕам суугуна» айымньыга суруйааччы ол ситиһиитин чиҥэтэн талааннаах прозаик литератураҕа кэлбитин туоһулаабыта.
*******
Далан
Айымньылар. /Далан ; [редкол.: А.К. Акимов уо.д.а.].-Дьокуускай: Бичик, 2005.-416 с. (Саха литературатын классиктарын библиотеката).
2-с т.: Бутэй Булуу. Роман /хомуйан онордулар: Д.Е. Васильева, Н.Е. Винокуров-Урсун.-2005.-416 с.
Роман маҥнай «Тулаайах оҕо» аатынан 1983 с. бэчээттэммитэ. Онтон 1995 с. «Бүтэй Бүлүү» диэн аатынан «Сахаполиграфиздат» таһаарбыта.
Нуучча кэлиэн иннинээҕи саха норуотун олоҕун киэҥник хабан көрдөрөр историческай роман ааҕааччы биһирэбилин ылбыта. Даланы романист быһыытынан билиһиннэрбитэ.
*******
Далан
Айымньылар. /Далан ; [редкол.: Е.И. Михайлова уо.д.а.].-Дьокуускай: Бичик, 2008.-472 с. (Саха народнай суруйааччылара).
3-с т.:«Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын». Роман / хомуйан оҥордулар: Д.Е. Васильева, Н.Е. Винокуров-Урсун.-2008.-472 с.
Саха народнай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан «Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын» романыгар Саха сиригэр сэрии кэннинээҕи кэм ойууланар. Манна автор студеннар олохторугар сыһыаран, оччотооҕута куоракка үөскээбит «Башарин дьыалатын» тула бүрүкээбит уустук быһыыны-майгыны уонна сэрии кэмигэр Чурапчы колхозтаахтарын хоту үүрүүттэн тахсыбыт алдьархайы, тыаҕа олорор дьон дьылҕаларыгар даҕатан, уустаан-ураннаан көрдөрөр. Роман биографическай түгэннэргэ олоҕуран суруллубут.
*******
АЙЫМНЬЫЛАР. /Далан; хомуйан оҥордулар: Д.Е. Васильева, Н.Е. Винокуров-Урсун; [редкол. Е.И. Михайлова уо.д.а.].-Дьокуускай:Бичик, 2005.-288 с. (Саха народнай суруйааччылара)
Т.4 Кэриэн ымыйа: үһүйээннэннэр,номохтор, кэпсээннэр.-2010.-288 с.
Саха народнай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан Чурапчы тыаыгар үөскээн-төрөөн, онно оҕо сааһа ааһан, норуот уус-уран тылын-өһүн бэрт оччугуй сааһыттан билэ-көрө, этигэр-хааныгар иҥэрэ улааппыта. Ол тэҥэ кини идэтинэн историк этэ. Кэлин Саха сиринээҕи ССРС Академиятын филиалыгар үлэлии сылдьан, онно баар архыыпка дьаныһан туран, норуот үһүйээннэрин, номохторун, история чахчыларын киэҥник уонна сиһилии үөрэппитэ, билиитин-көрүүтүн кэҥэппитэ. Онон бу «Кэриэн ымыйа» диэн кинигэҕэ норуот фольклорун биллэр-көстөр кус буһуйдар, ааттаах күүстээх-уохтаах норуот бөҕөстөрө, кэрэ дьахталлар уо.д.а. тустарынан элбэҕи аахпыта, билиитин хаҥаппыта, кини бу кинигэтин суруйарыгар тирэх буолтара.
********
Аҕыс томнаах айымньылар хомуурунньуктара /Далан; [редкол. Н.И. Харлампьева уо.д.а.].-Дьокуускай:Бичик, 2005.- (Саха народнай суруйааччылара)
Т.5: ОЛОХПУТ КЫРДЬЫГА: ыстатыйалар, пьесалар, суоллаа5ы бэлиэтээһиннэр / [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда С.А. Попов-Сэмэн Тумат].-2012.-336 с.
П.А. Ойуунускай аатынан СР Государственнай бириэмийэ лауреата, педагогическай наука кандидата, оло5ун тиһэх сылларыгар «Чолбон» уус- уран литературнай сурунаал кылааынай редакторынан үлэлээбит, СР Духовноска Академиятын академига, Саха Республикатын народнай суруйааччыта, «Тыгын Дархан» уонна «Дьылҕам миэнэ» курдук норуокка биһирэммит бөдөн историческай романнар автордара В.С. Яковлев-Далан олоҕу тэҥҥэ хаамсыбыт, саха литературатын историятын чинчийбит публицист этэ. Ыстатыйалар, бэлиэтээһиннэр, пьесалар киирдилэр
********
Аҕыс томнаах айымньылар хомуурунньуктара /Далан; [редкол. Ф.В. Габышева уо.д.а.].-Дьокуускай:Бичик, 2005.- (Саха народнай суруйааччылара)
Т.6.:КЫНАТТААХ ЫРАЛАР: роман/ [хомуйан оҥордулар: Д.Е. Васильева, Н.Е. Винокуров-Урсун].-2013.-528 с.
Далан «Кынаттаах ыралар» романыгар «Доҕорум, даай күөх сыырдаргын…» диэн айымньыга көстөр событиелартан сүүрбэччэ сыл ааспытын кэннинээҕи кэм ойууланар. Бу ромаҥҥа урукку геройдар — Вера Дойдуунускайа, Николай Никитин уо.д.а. көрсүһүүлэрэ, киһи быһыытынан сайдыылара, уларыйыылара, кинилэр судургута суох сыһыаннара ааҕааччыны сэҥээрдиэхтэрэ. Суруйааччы олох араас эйгэтигэр: сүөһү, таба иитиитигэр, наукаҕа уонна производствоҕа — улугуруу содулларыттан тахсыбыт кыһалҕалары, эргэ уонна саҥа охсуһуутун итэҕэтиилээхтик арыйбыта уус-уран айымньы көрдөрөр кыаҕын кэҥэтэр, уустук кэми киэҥник хабан кырдьыктаахтык көрдөрөр.
*******
ДАЛАН.
АЙЫМНЬЫЛАР: аҕыс томнаах /Далан; [редкол.: Ф.В. Габышева уо.д.а.].-Дьокуускай: Бичик, 2005 -. — (Саха народнай суруйааччылара).
Т.7. ДЬЫЛҔАМ МИЭНЭ: роман-эссе.-2015. — 432 с.
Автор бы романыгар хайдах репрессияҕа түбэһэн эрэйи көрбүтүн, хаайыы олоҕун-дьаһаҕын киһини долгутар гына сэһэргиир. Маны кытта сэргэ оҕо эрдэҕинээҕи, сэрии сылларынааҕы Саха сиригэр бүрүүкээбит ыар олоҕу ойуулуур.
*******
ДАЛАН
ДЬИКТИ СААС.- 2 с. тахс.-Дьокуускай: Бичик, 2001.-336 с.
Хайа баҕарар эдэр киһиэхэ орто оскуола кэнниттэн ханна барабын, туох идэни ылабын, олоххо суолбун хайдах булабын диэн санаа киирэн эрдэҕэ. Бу кэм тардыытыгар сылдьар эдэркээн киһи өйү-санааны, дьулууру этэр-кэпсиир айымньыга наадыйар. Оннук эдэр дьон кыһалҕаларын өйдүүр педагог, саха народнай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан «Дьикти саас» диэн сэһэнин чопчу бу кэрдиис кэм дьонугар туһаайда. Айымньы күн бүгүнүгэр диэри ааҕыллар кистэлэҥэ итиннэ сытар.
«Дьикти саас» «Уран тыл уустара» серияҕа хос бэчээттэнэр.
*******
ДАЛАН (1926-1996)
КЭРИЭН ЫМЫЙА: үһүйээннэр, номохтор, кэпсээннэр /Далан. — Дьокуускай: Бичик, 2008.- 256 с.
Биһиги чаҕылхай талааннаах суруйааччыбыт Далан хотугу норуоттар фольклордарын бэрт дириҥник билэрэ. Кини бу кинигэтигэр сахалыы үһүйээннэргэ, хоту сир олохтоохторун номохторугар олоҕуран, кус быһыйдар, чиэппэр күүстээх бөҕөстөр, хорсун-хоодуот булчуттар, балыксыттар, дьикти-дьиибэ түбэлтэлэр тустарынан суруйбутун ааҕааччыга өссө төгүл тиэрдэбит.
Кинигэ суруйааччы төрөөбүтэ 80 сыла туоларынан тахсар.
*******
ДАЛАН (1928-1996)
Кэпсээннэр, сэһэн, үһүйээннэр /Далан; [хомуйан оҥордулар: В.Н. Луковцев, М.Г. Макеева].- Дьокуускай: Бичик, 2013 .- 192 с. -(Саха суруйааччылара — оҕолорго).
Хомуурунньукка саха норуодунай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан араас кэмҥэ суруйбут кэпсээннэрэ, «Тэппэй боччумурар» сэһэнэ, үһүйээннэрэ киирдилэр.
Орто уонна улахан саастаах оҕолорго ананар.
2.3. В. С. Яковлев-Далан айымньылара үөрэх программатыгар. Произведения В. С. Яковлева -Далана в учебной программе
- Тыгын Дархан // Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова Бэйэ ааҕыыта: 4 кылааска ааҕар кинигэ /Л.В. Захарова, У.М. Флегонтова; [Алёна Арсентьева ойуулара].-Дьокуускай: Бичик, 2013.-С. 31-33;
- Кинигэ //Айымньы түһүлгэт э: 5 кылаас: хрестоматия / [хомуйан оҥордулар: Е.М. Поликарпова, Н.И. Филиппова, У.М. Флегонтова; Саргылана Черепанова, Сардана Хохолова ойуулара].-Дьокуускай: Бичик, 2015.-С. 154-157.- («Саха оскуолалата» систиэмэ);
- Тулаайах оҕо (Быһа тардыы) // Төрөөбүт литература: уопсай үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр үөрэх кинигэтэ: 9 кылаас: икки чаастаах /Е.М. Поликарпова, Н.Г. Никитина, Н.И. Филиппова, В.Р. Шишигина; [Нь. Е. Ябловскай ойуулара].-Дьокуускай: Бичик, 2016.-С. 95-131;
- Көмүөлгэ //Төрөөбүт литература: уопсай үөрэхтээһин тэрилтэлэригэр үөрэх кинигэтэ: 9 кылаас: икки чаастаах /Е.М. Поликарпова, Н.Г. Никитина, Н.И. Филиппова, В.Р. Шишигина; [Нь. Е. Ябловскай ойуулара].-Дьокуускай: Бичик, 2016.-С. 134-138
2.4. В.С. Яковлев –Далан олоҕо, айар үлэтэ
- Далан. Башарин туһунан мин санааларым // Чолбон.-1996.-№7.-С.111
- В.С. Яковлев-Далан «Тыгын Дархан» романа оҕо иитиитигэр /Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бэдьимэ орто оскуолата; киирбит ыст. Ааптардара: Л.С. Аргунова уо.д.а. Бэдьимэтээҕи «Норуот муудараын дьиэтэ».-Дьокуускай:Бичик, 2003.-48 с.
- Д. Васильева. Улахан суол төрдүгэр //Хотугу сулус.-1988.-№4.-С.96-98;
- А.А. Бурцев. В. Яковлев-Далан //Введение в историю якутской литературы.-Якутск: Бичик, 2004.-С.147-150;
- А.А. Бурцев В. Яковлев-Далан //Бурцев А.А. Введение в историю якутской литературы.-Якутск: Сахаполиграфиздат, 2004.-С.147-150
- Д. Васильева Ураты суолу хаалларбыта // Далан. Аҕыс томнаах айымньылар. /Далан ; [хомуйан оҥордулар: Д.Е. Васильева, Н.Е. Винокуров-Урсун; редкол.: А.К. Акимов уо.д.а.].-Дьокуускай: Бичик, 2005.-608 с. (Саха литературатын классиктарын библиотеката). 1-кы т.: Сэһэннэр «Дьикти саас», «Аар тайҕам суугуна».-Дьокуускай: Бичик, 2005.- С.5-14;
- Василий Семенович Яковлев-Далан (1928-1996) // Саха литературата: 11 / [П.В. Максимова, Н.Н. Тобуруокап, Н.И. Филиппова].-Дьокуускай: Бичик, 2006.—С. 90-95;
- Дора Васильева Василий Семенович Яковлев-Далан. Улахан суол төрдүгэр // Саха литературата: 11 / [П.В. Максимова, Н.Н. Тобуруокап, Н.И. Филиппова].-Дьокуускай: Бичик, 2006.-С. 215-219;
- Дора Васильева Түҥ былыргыттан саҕалаан // Далан. Айымньылар. Т.4: Кэриэн ымыйа: үһүйээннэр, номохтор, кэпсээннэр.-2010.-Д. Васильева Саха норуодунай суруйааччыта В.С. Яковлев-Далан // Кэриэн ымыйа: үһүйээннэр, номохтор, кэпсээннэр /Далан.-Дьокускай: Бичик, 2008.-С.5-11 (Уран тыл уустара);
- Сомоҕо Умнуллубат «Дьикти саас» оҕолоро: ахтыылар, санаалар, Сомоҕо.-Дьокуускай:Бичик, 2008.-80 с.;
- Васильева Дора Егоровна О далёком прошлом и настоящем /Д.Е. Васильева.-Якутск: Бичик, 2008.-176 с.
- С. Тумат Олохпут кырдьыга өрүү тыыннаах // Далан. Аҕыс томнаах айымньылар хомуурунньуктара. Т.5 : Олохпут кырдьыга: ыстатыйалар, пьесалар, суоллааҕы бэлиэтээһиннэр / [хомуйан оҥордо, киирии тылы суруйда С.А. Попов-Сэмэн Тумат].- 2012.-С. 5-6;
- Учуутал дьоло-үөрэнээччилэригэр: ахтыылар, ыстатыйалар, интервьюлар / [хомуйан оҥордулар: П.П. Федоров-Сомоҕо, В.М. Филиппова].-Дьокуускай: Бичик, 2012.-224 с.
- С. Тумат Дьоллоох норуот төрдүн-төбөтүн билинэр // Далан Кэпсээннэр, сэһэн, үһүйээннэр /Далан; [хомуйан оҥордулар: В.Н. Луковцев, М.Г. Макеева].-Дьокуускай: Бичик, 2013.-192 с.-(Саха суруйааччылара – о5олорго);
- Саха Республикатын народнай суруйааччыта Василий Семёнович Яковлев-Далан // Саха народнай суруйааччылара /[хомуйан оҥордо Н.Е. Винокуров-Урсун].-Дьокуускай, 2015.-С.19
- Семен Капитонов Далан сулуһа суһумнуу угуйуо // Капитонов С.С. Эһигини санаан, ахтан…: хоһооннор, кэпсээннэр, уочаркалар, тылбаас, ахтыылар /Семен Капитонов.-Дьокуускай: Бичик, 2016.-С.64-69
- Василий Яковлев-Далан //Писатели Якутии: биобиблиографический справочник /Министерство культуры и духовного развития Республики Саха (Якутия)…-Якутск: Бичик, 2019.- С. 700-702;
- Егоров В.Н.-Тумарча Даланныын бииргэ /Тумарча.-Дьокуускай: Бичик, 2018.-192
- Далан «Кэриэн ымыйа» романын ырытыы;
- Далан «Дьикти саас» айымньытын ырытыы
- Далан 11-с ыстатыйа. суруйааччы сиьилиир ньымата: ойуулааьын
В.С. ЯКОВЛЕВ-ДАЛАН АЙЫМНЬЫЛАРЫНАН АУДИОКИНИГЭЛЭР
Тулаайах о5о (Бастакы,Ортоку уонна Тиһэх олук маҥнайгы түһүмэҕэ)
«Тулаайах оҕо» (Тиһэх олук. Тыал буолбуттар. Иккис түһүмэх)
«Дьылҕам миэнэ» (түптүрдээх түрмэҕэ. уопсай түрмэ)1
«Дьыл5ам миэнэ» (Гулаг арыытыгар. Post scriptum. Сыһыарыылар) 2
Далан — «Тыгын Дархан» (бастакы,иккис олук)
«Тыгын Дархан» (үһүс уонна төрдүс олук) аудиокнига
«Тыгын Дархан» (бэһис олук) аудиокнига
Далан Урэх баьын уьуйээнэ. Дьол тааьа